UMETNOST PUTOVANJA . . . . . . . . . . . . . . . . . The ART of TRAVEL: 2016-11-06

*Tekst i fotografije na blogu deo su publikovane knjige o Turskoj (ISBN 978-86-7722-422-6), zaštićeni Zakonom o autorskim i srodnim pravima: Službeni glasnik RS, br. 104/2009 i 99/2011.

*The text and photographs on the blog are parts of the published book on Turkey (ISBN 978-86-7722-422-6), protected by copyright and related rights: Official Gazette of the Republic of Serbia, Nos. 104/2009 and 99/2011.

Kada posećujete Istanbul, veliki kosmopolitski grad za koji mnogi Turci tvrde da i nije prava slika Turske, a Zapadnjaci ga vide kao njima najbližu priču iz 1001. noći, verovatno ćete pre povratka kući pazariti makar jedan suvenir. Ponuda istanbulskih bazara, zadovoljiće i one najistančanije ukuse i verovatno ispuniti očekivanja onih koji vole da putuju i uživaju u kupovini.

U starom, evropskom delu Istanbula, na mestu gde Mramorno more formira par kilometara dug rukavac Zlatni rog (Haliç) nalazi se Eminönü, kraj grada sa dokovima i polazište mnogih brodića u sistemu gradskog saobraćaja u azijski deo grada. Na platou kraj dokova nalazi se poznati Bazar začina, džamije: Jeni i Rustem pašina, kao i dve najstarije i najpoznatije prodavnice ratluka u Turskoj, jedna preko puta druge: Ali Muhiddin Haci Bekir, u kojoj je ratluk i izmišljen 1777. godine, i Hafiz Mustafa iz 1864. godine.

Do sredine XX veka, kraj Eminonu bio je prvo mesto koje bi putnici iz Evrope ugledali kada bi izašli iz voza na ıstanbulskoj Železničkoj stanici Sirkedži (Sirkeci Garı). Ovde je svoj put preko pola Evrope završavao je i jedan od najčuvenijih vozova na svetu Orijent ekspres (Orient express), za čiju je besmrtnost zaslužna britanska spisateljica krimi romana Agata Kristi ("Ubistvo u Orijent ekspresu“) koja je i sama boravila u Istanbulu. Slično mnogim evropskim intelektualcima s početka XX veka, novčano obezbeđenim i opčinjenim Istokom, Kristijeva je odsela u čuvenom Pera Palas Hotelu (Pera Palace Hotel), u modernom delu grada (Bejoglu), u kojem je deo romana i napisan.

Danas je Sirkedži jedna od dve železničke stanice Istanbula, krajnja stanica svih vozova koji stižu sa evropskog kontinenta. Unutar nje postoji stari restoran i mali muzej Orijent ekspresa u kojem možete videti: delove nekadašnje lokomotive, kaljevu peć koja je grejala putnike, sedišta - sofe od zelene kože, klavir koji se nalazio u salonu i komplete originalnog srebrnog escajga kojim su putnici jeli. U ćošku se nalazi figura stjuarda voza u nekadašnjoj uniformi, vaga za merenje tereta, ali i uramljena crno-bela fotografija prvog predsednika Turske, Ataturka na prozoru jednog od vagona.

U neposrednoj blizini Bazara začina nalazi se najpoznatija prodavnica ratluka u Turskoj - Ali Muhidin Hadži Bekir (Ali Muhiddin Haci Bekir). Godine 1777. radnju je osnovao istoimeni poslastičar, koji je u prostorijama carske kuhinje Topkapi palate izmislio ratluk (na turskom: RAhaT-LOKum, skraćeno: lokum): http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2015/12/turska-kuhinja.html. Ali Muhidin bio je iz okoline mesta Kastamonu, gradića u blizini Crnog mora. Kada se doselio u Istanbul otvorio je poslastičarnicu kod Bazara začina i počeo da pravi poslastice slične današnjem ratluku.

Prema atraktivnijoj verziji priče o ratluku, poslastica je izmišljena kada je krajem XVIII veka sultan Abdul Hamid I koji je patio od lošeg kvaliteta zuba, po ko zna koji put polomio zub žvaćući tada veoma popularne tvrde bombone. Pobesnevši, naredio je da se u carskoj kuhinji smesta izmisli slatkiš koji će biti mekan. Slučaj je hteo da se u kuhinji kao pomoćnik poslastičara zatekne Ali Muhidin Hadži Bekir, osmisli ratluk i tako uđe u istoriju. Hadži Bekir napravio je i prvu verziju marcipana u Turskoj (proizvod od badema koji su osmislili Arapi), za koji je bio nagrađen od strane sultana i dobio titulu glavnog poslastičara palate.

Kada su u XIX veku Evropljani postali zainteresovani za Orijent, Hadži Bekirova poslastičarnica bila je prva u kojoj su kupovali ratluk i odnosili kući, u Evropu. Posao se brzo širio, te osim u Turskoj njihove prodavnice danas postoje i u Egiptu, gde su takođe nagrađivani od strane tamošnjih vladara, ali i Americi i Evropi. Zahvaljujući manje poznatom malteškom grofu i slikaru Precioziju (Vittorio Amadeo Preziosi), koji je 1840-tih emigrirao u Istanbul slučajno se našavši na pravom mestu i u pravo vreme, u Luvru postoji portret Hadži Bekira u njegovoj poslastičarnici, kako na vagi meri ratluk izvesnoj gospođi sa decom. I mnogo godina kasnije, poslastičarnica je u vlasništvu njegovih naslednika .

INFO: Hamidiye Caddesi 83, na uglu sa Seyhülislam Hayri Efendi Caddesi, 2 bloka istočnije od Yeni Camii / www.hacibekir.com

Luvr, Pariz / Portret Hadži Bekira (poslastičara koji je izmislio ratluk, u njegovoj radnji), Vittorio Amadeo Preziosi, 1840-te

Iako je šećer izmišljen još u doba antičke Persije, do pre par vekova u Evropi se nije znalo za šećer kao proizvod šećerne repe. Sve do XVII veka, u Evropi i na Bliskom istoku poslastice su se zaslađivale isključivo dodatkom meda, a voda i brašno služili su za pravljenje testa (šećerna trska bila je u upotrebi u američkim kolonijama). U vreme kada je šećer iz Evrope stigao u Tursku, proizvodio se u kockama („kelle şekeri“). U Turskoj je postao opšte prihvaćen i kao takav ostao u upotrebi sve do danas. Osim u modernim kafićima i restoranima, u Turskoj ćete svuda kao zaslađivač dobiti kocke šećera. U međuvremenu, početkom XIX veka u Nemačkoj je izmišljen želatin, koji se proširio Evropom i stigao u Tursku, te je počeo da se upotrebljava umesto brašna.

Skoro tačno preko puta nekadašnjeg, najčuvenijeg ratluk-majstora u zemlji nalazi se još jedna poslastičarnica Šekerdži Hafiz Mustafe (Şekerci Hafız Mustafa), druga po redu, po čuvenju. Godine 1864. godine, lokal je osnovao İsmail Hakki Zade poreklom iz mesta Orte, koji je u Istanbul došao trbuhom za kruhom i radio kao zelenaš.

U suterenu radnje koju je iznajmio počeo je da pravi akide (čuvene turske tvrde bombone), po kojima je vremenom postao izuzetno cenjen. Njegov sin Hafiz Mustafa, koji je radio kao mujezin – volonter u obližnjoj džamiji, kasnije se u poslu pridružio ocu. Tvrdi se da je bio prvi koji je napravio pogaču (na turskom: poğaça) i zemičku veličine dlana, često punjenu filom.

Između 1926. i 1938. godine, naslednici Hafiz Mustafe dobili su 11 evropskih medalja za kvalitet svojih slatkiša. Pošto nisu imali naslednike, radnja se više ne nalazi u posedu ove porodice, ali je i novi vlasnici i dalje uspešno vode.

INFO: Hamidiye Caddesi 84 - 86 (takođe i u kraju Fatih: Hocapaşa Mah. Muradıye Caddesi 51 i Hocapaşa sokak 57) / www.hafizmustafa.com

Ako od lokala sa ratlukom krenete nazad, na trgu Eminonu videćete veliku "Novu džamiju" - Yeni Camii. Pun naziv džamije je Yeni Valide Camii („valide“ na turskom znači „sultanija“), jer su je tokom nekoliko decenija, između 1597. i 1665. godine gradile dve sultanije – sultanija Safije (žena Murata III) i sultanija Turhan (majka Mehmeda IV). Povod za ovako dugu gradnju bio je političke prirode, zbog kojih je džamija prvobitno i podignuta. U već tada kosmopolitskom Istanbulu, naročito u ovom delu bilo je puno domaćih i stranih trgovaca kojima se nije dopadao rastući uticaj njihovih jevrejskih kolega (što je u jednom periodu bio i povod za oduzimanje njihove imovine), zbog čega je odlučeno da i u centru ove trgovačke četrvti treba podići džamiju. Međutim, gradnji džamije su se usprotivili janičari, smatrajući da je sultanijama data prevelika moć odlučivanja po mnogim političkim i drugim pitanjima.

Sa druge strane, skrivena u uličicama nadomak trga smestila se manja Džamija Rustem paše (Rüstem Paşa Camii), zeta i velikog vezira čuvenog Sulejmana I Veličanstvenog. Sazidana između 1561. i 1563, još jedna je u nizu građevina čuvenog arhitekte Sinana. Rustem paša ostao je upamćen kao izabrani zet sultanije Rokselane (Hurem) koja ga je, kako zli jezici tvrde venčala svojom ćerkom ne bi li preko njega mogla da sprovodi šve sto je želela u carstvu. Iako spada u manje džamije, najčuvenija je po svojoj unutrašnjosti, skoro potpuno ispunjenoj najfinijim primercima pločica iz Iznika, ali i po neobičnoj količini prozora.

Između Kapali čaršije u gornjem i Bazara začina u donjem delu grada, nalazi se velika nizbrdica. U ovom delu koji pešice prelazite za oko 15 minuta, postoji bezbroj malih uličica koje su prepune radnji sa jeftinom robom. Venčanice sa prenaglašenom količinom čipke, jednostavna odela kao izašla iz ere socijalizma nekadašnjeg "Istočnog bloka", muške čarape (5 za evro), kineska roba i plastika u svim mogućim oblicima, šljokičasti materijali na metar... Sve ovo, ali i pečeno kestenje u jesen, zimu i proleće, neke su od tipičnih slika ovog kraja koji se vremenom proširio između dva najznačajnija istanbulska bazara.

Ako ste nakon obilaska Kapali čaršije rešili da u jednom cugu posetite i Bazar začina (Mısır Carşısı), pronađite neki od „donjih izlaza“ i nakon petnaestak minuta hoda nizbrdo uskim krivudavim uličicama naći ćete se u znatno manjem, ali nikako i lošijem, pokrivenom Bazaru začina - Misir čaršisi (iako „misir“ na turskom znači i „kukuruz“, originalan naziv ovog mesta ustvari je: Egipatski bazar).

Štandovi unutar bazara kao da su namešteni za turističke fotografije: šareni, sa izuzetnim ukusom poređani proizvodi ispred tezgi lokalnih radnji, otkriće vam carstvo začina, čajeva, kao i ratluka (na turskom: RAhaT-LOKum) u na destine varijanti (od voća, ruže, sa pistaćima, orasima, sa mlekom, kokosom, itd). U velikim, jutanim vrećama prodaje se zeleni prah u nekoliko nijansi - kana za farbanje kose (zeleni prah u dodiru sa vodom postane crven), razne istočnjačke poslastice i mnogi drugi proizvodi. Prah šarenih začina i kane, često su u korpama aranžirani u obliku kupe sa oštrim vrhom i predmet su fotografisanja mnogih turista.

Egipatski bazar ili Bazar začina, sagrađen je između 1597. i 1664. godine kao deo kompleksa susedne Nove džamije (Yeni Camii). Trgovci koji su nekada otvarali radnje u novim „tržnim centrima“ koji su nicali oko novih džamija, plaćali su zakup radnji džamiji čime se ova finansirala. Sam Bazar začina dobio je naziv zbog toga što su se na tom mestu u početku i prodavali začini.

INFO: Zatvoren nedeljom

Kapali čaršija (Kapalı Çarşı ili Kapalıçarşı) u prevodu sa turskog znači: pokrivena (ili zatvorena) tržnica. I ona je zaista ono što joj i ime kaže: ogromna, kupolama pokrivena zgrada - bazar, sa nekoliko "glavnih" i nepreglednim lavirintom bezbroj sporednih uličica. Ovaj srednjovekovni tržni centar iz 1461. godine, sa 22 ulazne kapije, više od 58 ulica i oko 4500 radnji i hanova, drugi je po veličini pokriveni orijentalni bazar na svetu (nakon bazara u Tabrizu, Iranu). Zvuči gotovo neverovatno, ali u Istanbulu tvrde da je istina da skoro svakog dana Kapali čaršiju poseti između 250.000 i 400.000 posetilaca. Tokom XVI veka, za vreme vladavine Sulejmana I Veličanstvenog, bazar je značajno proširen, a 1894. renoviran je nakon velikog zemljotresa.

Bez trunke preterivanja, u Kapali čaršiji se šetajući vrlo lako možete izgubiti! Na nekim mestima u gradu možete dobiti mapu bazara, doduše namenjenu lakšem pronalaženju postojećih radnji, a ne boljem snalaženju turista u ovom lavirintu. U ovom atraktivnom bazaru nema šta nema: suveniri, zlatni i srebrni nakit, prodavnice tekstila, jastučnice, tepisi, začini, fenjeri, keramički predmeti, garderoba, koža... Ako uživate u cenkanju i gužvi onda je Kapali čaršija pravo mesto za vas. Ipak, pazite da ne preterate, jer na ovom mestu i najtolerantnijem ljubitelju gužve i šarenila može lako da se zavrti u glavi.

Zbog načina na koji su u prošlosti bili osmišljeni, orijentalni bazari bili su podeljeni prema esnafima. Zbog toga su i danas mnogi delovi Kapali čaršije rezervisani za određenu vrstu robe, pa tako postoji deo gde se može pazariti koža, ili na primer ulica u kojoj se prodaje samo zlatni nakit. U bazaru postoji 2 bedestena (radnje-kućice sa kupolama koje služe za skladištenje robe), od kojih je jedan sagrađen između 1455. i 1461, prema naredbi sultana Mehmeda II „Osvajača“.

Jedna od najstarijih prodavnica u Kapali čaršiji je Eğin Textile koju danas vodi peta generacija familije koja je radnju i osnovala pre oko 140 godina. Materijali iz ove radnje se na primer izvoze u Dubai i koriste u jedinom hotelu sa 7* na svetu – Burdž El Arabu (Burj-El Arab). Priča se da radnju često posećuje i čuveni modni kreator turskog porekla Rifat Ozbek (Rıfat Özbek), ali Dolče i Gabana (Dolce e Gabanna) u potrazi za novim materijalima i inspiracijom za svoje modne kolekcije. U holivudskom filmu „Troja“ korišteni su materijali i marame iz ove prodavnice, kao i iz obližnje radnje „Yazmacı“ (čita se: Jazmadži), takođe čuvene po tekstilu. Neke od poznatijih radnji u Kapali čaršiji su i: Derviş, Muhlis Günbatı, Adıyaman Bazaar i Gülipek.

U zapadnom delu, odmah pored Kapali čaršije (kao njen sastavni deo), nalazi se Sahaflar Çarşısı - stari bazar knjiga, koji datira još iz perioda Vizantije. Osim starih knjiga, na bazaru možete pronaći i kaligrafske tekstove, crteže i slično.

INFO: Najlakše objašnjeno, ulazi u čaršiju postoje iz ulice Yeniçeriler Caddesi (nastavak Divan Yolu). U bazar međutim, možete ući sa raznih strana, obzirom da svuda postoje ulazi (kapije) / zatvorena nedeljom

U glavnoj ulici Divan Yolu, u blizini Kapali čaršije pronađeni su arheološki ostaci nekadašnjeg Foruma cara Konstantina, prvog velikog vladara Vizantije. Poneki stub ili kapitel iz IV veka još uvek stoje poređani po pločniku, duž prometne ulice.

Sa desne strane ulice rekonstruisan je ahitektonski detalj nekadašnjeg Konstantinovog foruma - veliki Konstantinov stub koji Turci nazivaju Čemberlitaš (Çemberlitaş - „kružni kamen“). Visok 35 metara, od crvenkastog kamena, sa postoljem i kapitelom od belog mermera, stub iz 330. godine nekada je stajao u središtu Konstantinovog foruma. Danas je uspravan zahvaljujući metalnim ojačanjima, i više podseća na dimnjak neke napuštene fabrike.

Forum koji je u IV veku podigao car Konstantin, renoviran je i proširen u vreme cara Teodosija II po modelu Trajanovog foruma u Rimu, sa kolonadom i trijumfalnom kapijom. Zbog toga se od 393. godine zbog toga po njemu i naziva Teodosijev Forum. Nekada se na ovom mestu nalazio najveći trg u prestonici nazivan Forum Tauri („Trg bika“), zbog velike bronzane skulpture bika koja je stajala na tom mestu.

U neposrednoj blizini Kapali čaršije, sa druge strane uličice u odnosu na stub cara Konstantina nalazi se najpoznatiji istanbulski Hamam Čemberlitaš (Çemberlitaş Hamamı). Zdanje podignuto 1584. od strane sultanije Nurban, žene sultana Selima II, rad je čuvenog arhitekte osmanlijskog carstva, mimara Sinana. Nalik mnogim istočnjačkim hamamima, i u ovom se iznad prostorija nadvijaju kupole sa šupljikavom tavanicom - ispusti u obliku zvezda koji imitiraju noćno, zvezdano nebo.

Kao u većini turskih javnih kupatila, i u Čemberlitašu su nekada postojali odvojeni ulazi za ženski i muški deo hamama. Međutim, zbog podizanja nivoa ulice, danas se jedinstveni ulaz za oba pola nalazi u bočnoj uličici Vezir Han Caddesi.

Hamam se sastoji iz dela sa vrućim, toplim i hladnim vazduhom. Hladni deo sa česmom (u muškom delu) i deo sa vrelim vazduhom razdvajaju drvena vrata koja se otvaraju kao u kaubojskom saloon-u. Smešten u velikoj prostoriji sa prigušenim svetlom i višeugaonom, mermernom platformom za ležanje, za one koji hamam posećuju prvi put vrelina vazduha može biti mali šok za organizam. Temperatura je tolika da se na primer, objektiv fotoaparata u roku od samo sekunde zamagli kao od šale. Za ljubitelje saune, iskustvo hamama verovatno će biti pozitivno. Ako opštem utisku dodate i činjenicu da boravite u istorijski značajnoj zgradi, sa elementima tradicije svuda oko vas, doživljaj će biti potpun.

Na ulasku u hamam nalazi se cenovnik usluga, nalik onom u perionici automobila. Da li ćete auto oprati iznutra, samo od spolja, sa ili bez prethodnog predpranja, sa voskiranjem... na isti način usluge u hamamu razvrstane su prema željama i očekivanjima posetilaca. Iako klasično pranje sa masiranjem i šamponiranjem u trajanju od 2 sata, u nekom manje poznatom istanbulskom hamamu možete dobiti i za 20-ak evra, ovde će vas ista usluga koštati 5 - 10 evra više. Iako lokalci tvrde da su (po starom pravilu) manje poznati hamami bolji i jeftiniji (na primer Kadırga Hamamı, južno i nizbrdo), Čemberlitaš se ipak smatra delom istanbulske istorije, te je samim tim preporučen za posetu.

S obzirom da se nalazi u glavnoj ulici kojom svakodnevno u smeru Kapali čaršije prolazi veliki broj turista, unutar hamama nalazi se i suvenirnica sa detaljima vezanim za tursko kupatilo - sapuni sa mirisom ruže, lavande ili limuna, u pakovanju sa minijaturnim drvenim nanulama (takunya) i slično.

INFO: Ukoliko hamam posećujete prvi put, dobro je znati da tokom „tretmana“ morate biti potpuno nagi, ponekad sa peškirom oko pasa. Sve lične stvari i garderobu, prethodno morate ostaviti u ormarićima / Ulica Divan Yolu, svakodnevno: 6 - 24 h / Cene usluga zavise od želja: 20 - 50 evra.

Zapadno od kompleksa Kapali čaršije, na istoj strani ulice nalazi se Bajazitov trg (Beyazıt Meydanı) sa Džamijom sultana Bajazita II (Beyazıt Camii). U zadnjem delu Bajazitovog trga primetićete velelepnu kapiju Istanbulskog univerziteta (Istanbul Üniversitesi) iza koje počinje ograđen, univerzitetski kompleks. U velikom parku sa cvetnim alejama i drvoredima, nalaze se stara zdanja u kojima je smešteno nekoliko fakulteta. U središnjem delu parka, između drveća štrči elegantni, beli toranj - Bajazitova kula (Beyazıt Yangın Kulesi). Sazidana je 1828. godine, kada je sultan Mahmud II naredio da se stara, Bajazitova kula od drveta koja je služila kao osmatračnica za eventualne požare, zameni novom, kamenom kulom. Naziv nove ostao je isti.

Sulejman I Veličanstveni bio je deseti po redu, najveći osmanlijski sultan. Za vreme njegove vladavine podignute su neke od najznačajnijih građevina Osmanskog carstva. Za veliki broj njih, pa i za Džamiju Sulejmana I (Süleymaniye Camii) bio je zaslužan čuveni arhitekta Sinan, savremenik i prijatelj velikog sultana. Priča se da je po završetku radova na džamiji, sultan bio toliko zadivljen Sinanovim delom da je 16. avgusta 1557, protivno svim pravilima svečano "otvaranje" prepustio arhitekti, simbolično mu pruživši ključeve ovog zdanja, uz komentar da je prikladnije da on kao idejni tvorac to učini.

Sulejmanova džamija koju skraćeno nazivaju i „Sulejmanija“, smeštena je na vrhu jednog od istanbulskih brežuljaka i druga je po veličini džamija u gradu. Nalazi se u centru verskog kompleksa (na turskom: Külliyesi), zajedno sa medresom (verskom školom), riznicom, bolnicom, javnom kuhinjom (imaret), radnjama i hamamom. Oko džamije se nalazi park i groblje, sa turbetima sultana Sulejmana i sultanije Rokselane za čije je idejno rešenje zaslužan Sinan. Nalaze u severozapadnom delu dvorišta, odmah pored džamije. Sinan je i sam sahranjen u blizini, njegova grobnica se nalazi preko puta, u jugoistočnom delu, van dvorišta džamije. Ukoliko se prošetate baštom severno od džamije, sa platoa koji gleda ka Zlatnom rogu i Bosforu otkrićete još jedno mesto sa kojeg se pruža božanstven pogled na grad.

Očima prosečnog turiste, unutrašnjost ove džamije ne razlikuje se naročito od drugih velikih džamija u Istanbulu. Ipak, ogromni tepih koji prekriva čitav pod, vitraži sa geometrijskim prikazima, keramičke pločice sa citatima iz Kurana i kaligrafski natpisi, spadaju među neke od najlepših u Osmanlijskom carstvu. Priča se da je persijski šah, čuvši da Sulejman gradi džamiju koja će biti veća i od Aja Sofije poslao sultanu kovčeg dijamanata uz napomenu da ih šalje kao poklon u slučaju da mu u njegovom veličanstvenom poduhvati ponestane novca. Ljutiti Sulejman kojem je ovim činom bio povređen ponos, odgovorio je šahu da je svaki kamenčić ugrađen u njegovu džamiju, lepši i vredniji nego svi šahovi dijamanti – i predao ih Sinanu. Sinan je dao da se dijamanti izbruše, a onda ih ugradio u balkon jednog od četiri minareta. Zbog toga se i danas, po sunčanom vremenu i u određeno doba dana isti minaret koji je dobio naziv „Minaret optočen dijamantima“, presijava.

Nedaleko od kompleksa, u ulici koja danas nosi njegovo ime Sinan je sagradio Hamam Sulejmanije (Süleymaniye Hamam). Danas je ovo jedini hamam u kojem bez odvajanja i posebnih termina borave oba pola, čak šta više - u hamam primaju isključivo parove i porodice, a možete povesti i decu. Nije čudo što u ovo javno kupatilo iz 1557. godine veoma često svraćaju i stranci.

Na naslovnoj strani engleske verzije veb stranice ovog hamama, postoji izuzetno lepo objašnjenje o tome šta je turski hamam, šta dobijate i šta možete da očekujete: peškir, tj. nabedrenik za muškarce, šorts + gornji deo kupaćeg kostima za žene, sapun i drvene nanule (takunya). Preporuka je da žene ipak ponesu svoj kupaći kostim / Radno vreme: 10 - 24 h (poslednji ulazak u 22 h) / Kompletan tretman u trajanju od 1,5 sat košta oko 35 evra.