UMETNOST PUTOVANJA . . . . . . . . . . . . . . . . . The ART of TRAVEL: TURSKA / Bursa

*Tekst i fotografije na blogu deo su publikovane knjige o Turskoj (ISBN 978-86-7722-422-6), zaštićeni Zakonom o autorskim i srodnim pravima: Službeni glasnik RS, br. 104/2009 i 99/2011.

*The text and photographs on the blog are parts of the published book on Turkey (ISBN 978-86-7722-422-6), protected by copyright and related rights: Official Gazette of the Republic of Serbia, Nos. 104/2009 and 99/2011.

BURSA, grad istorije i tradicije

U jednom od najvećih i najzanimljivijih gradova Turske, na poslednjoj azijskoj stanici srednjovekovnog Puta svile, 1299. osnovana je Osmanlijska imperija. Grad u kojem je izmišljen Iskender doner kebab i ušećereni kesten, tipsko lutkarsko pozorište „Karađoz“, i u čijem se predgrađu nalaze čuveni termalni izvori podno planine Uludag - „turskog Kopaonika“, jednom morate posetiti. Staro jezgro grada Burse, u julu 2014. proglašeno je delom UNESCO-ve svetske kulturne baštine.

Kada su 1299. godine Osman Gazi (ili Othman El-Gazi) i kasnije njegov sin Orhan osnovali Osmanlijsko (ili Osmansko) carstvo, slučaj je hteo da se to dogodi upravo u tek osvojenoj Bursi (do tada, vizantijskoj Prusi). Godine 1326, grad je postao prva osmanlijska prestonica, i ostao sve do 1402. kada je glavni grad preseljen u tek osvojeno Jedrene (Edirne): http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2016/06/turska-edirne-jedrene.html. U Bursi, Osman I proglasio se prvim sultanom imperije koja je trajala sve do 1922. godine, da bi je 1923, na čelu sa prvim predsednikom Kemal Mustafom ("Ataturkom"), nasledila sekularna Republika Turska.

Interesantno je da je supruga sultana Orhana I (kao i mnogih turskih sultana posle njega) bila hrišćanka, u njegovom slučaju vizantijska princeza. Sultanija koja je dobila tursko ime Nilüfer Hatun, bila je ktitor nekoliko građevina u Bursi i predstavnik svog muža u poslovima. Zaslužna je za gradnju mosta na jednom od potoka koji protiču kroz grad, ali i kovnicu novca. Njihov sin - sultan Murat I, ubijen u bici na Kosovu polju.

Za neupućenog putnika, Bursa je često jedno od najprijatnijih iznenađenja zapadne Anadolije. Ovaj izuzetno simpatičan i istorijom neobično bogat grad, posle Istanbula, Ankare i Izmira, četvrti je grad po veličini u Turskoj. Smešten na dugom obronku planine Uludag (Uludağ), njegov istorijski centar osim brda Tophane čini i kompleks hanova u kojima se nekada prodavala najrazličitija roba na poslednjoj stanici srednjovekovnog Puta svile. Mnogi od hanova i danas su prepuni robe, ali se tokom vekova ponuda značajno promenila.

Geografski gledano, prilaz samom gradu veoma je zanimljiv. Ukoliko stižete glavnim drumom iz Istanbula (sa severa), u grad ćete ući kao lenjir pravim, širokim bulevarom sa drvoredom u sredini. Sa leve i desne strane bulevara, tokom par kilometara u početku se ređaju fabrike, na primer automobila (Bursa važi za turski Kragujevac), a zatim i ogromni tržni centri i mega supermarketi.

Iz daleka gledano, na kraju bulevara kao da se isprečio „zid“ u vidu velikog, širokog i strmog obronka planine Uludag. Tek kada priđete podnožju, bliže gradu, a ulice počnu naglo da krivudaju uzbrdo, videćete da je obronak planine ustvari prošaran zgradama velikog grada, velikim delom i smeštenog na strmoj padini.

I danas se u centralnom delu Burse mogu videti stare osmanlijske kuće i ostaci Osmanovih utvrđenja U samom centru, stotinak metara zapadno od čuvenih hanova raznolike robe nalazi se Saltanat Kapisi – nekadašnja carska, ulazna kapija u grad. Prolaskom kroz deo grada po imenu Osman Gazi, dospećete na brdo Tophane („skladište topova“) koje još nazivaju i Hisar („tvrđava“), na mesto gde se Osmanov sin Orhan I proglasio sultanom i podigao gradske zidine. Prošavši kapiju, videćete većinom renovirane osmanlijske kuće sa više redova interesantnih doksata koji štrče jedni iznad drugih, paralelnih, iskošenih, na više spratova.

U srpskom (i srodnim jezicima), pravilno je reći Osmanlijsko ili Osmansko carstvo (na turskom: Devlet-i Aliyye-yi Osmâniyye, ili u savremenijoj verziji - Osmanlı İmparatorluğu (skraćeno: Osmanlı Devleti). Mnogi i dalje greše nazivajući carstvo „Otomanskim“, što je rezultat engleskog prevoda turskog imena Osman (engl. Othman), osnivača Osmanskog carstva (engl. Ottoman Empire). Na katedri za turski jezik Filološkog fakulteta u Beogradu, rečeno mi je da se reč „otoman“ u našem jeziku jedino može upotrebiti ako se odnosi na deo nameštaja za sedenje.

Na vrhu brda, velika, bela kapija sa gvozdenom ogradom vodi u park u kojem se nalaze se mauzoleji osnivača Osmanlijske imperije, Osmana I i njegovog sina, sultana Orhana (Osmangazi ve Orhangazi türbeleri), a nešto dalje i staro tursko kupatilo, aleja topova i Sat kula iz 1905. godine.

Na ivici brda, tik do ograde na severni deo grada u dolini puca pogled sa polukružnog vidikovca. Panoramski pogledi sa obronka planine ka čini se beskrajnoj ravnoj dolini, kao da iziskuju pogled na more, ili barem jezero. Iako Mramorno more i nije tako daleko (nalazi se na oko 20 km vazdušnom linijom, a oko 30 km putem), ravnica u kojoj međutim počinju najudaljenija predgrađa Burse, pre liči na Vojvodinu, bez znakova vode i vizuelno ne naročito zanimljiva.

Istočno od brda Tophane, ulica Osman Gazi naglo zavija u istorijski centar grada, u kojem počinju da se nižu stari hanovi Burse, a između njih i dve najpoznatije džamije - Ulu džamija (Ulu Camii - „Velika džamija“) i Orhanova džamija (Orhan Gazi Camii).

Deo grada koji nosi naziv Bursanska čaršija (Bursa Çarşısı) nekadašnji je trgovački i komercijalni centar Osmanlijske imperije. Na površini nešto većoj od jednog kvadratnog kilometra, u ovom kvartu nalazi se lavirint različitih kvadratnih i pravougaonih hanova sa unutrašnjim dvorištima. Tu su i bazari sagrađeni za potrebe srednjovekovnih trgovaca, koji su u grad stizali sa Istoka (prenoćišta i mesta za prodaju). Jedan deo njih dolazio je iz Irana, Putem svile koji je preko Azije i Anadolije vodio ka moreuzima Bosforu i Dardanelima, i dalje ka Evropi. Ovim putem u Evropu je osim svile stigao i na primer barut, ali i (pre osmanlijskih osvajanja) arapske cifre, koje i danas koristimo umesto nedovoljno savršenih, rimskih.

Kompleks starih hanova odavno više ne služi većini namena za koje je podignut. Ipak, u njima se i danas odvija najveći deo bursanske trgovine. Osim radnji, prostor je ispunjen čajdžinicama i kafedžinicama, a postoje i novi delovi i prolazi koji su naknadno sagrađeni, stišnjeni između starih.

Iako ga skraćeno nazivaju „Han svile“, naziv najpoznatijeg hana u Bursi - Koza hana znači „Bazar čaura svilenih buba“. Godine 1491, zdanje je sagradio sultan Bajazit II za potrebe smeštaja trgovaca i putnika (karavan-saraj) i bazar za prodaju čaura svilenih buba pristiglih iz Persije (Irana) i Kine. Od čaura koje su stizale iz Azije, u Koza hanu se naveliko tkala i šila svila. Na ovom mestu nalazila je i put do krajnjih korisnika, završavala u obliku zavesi i stolnjaka u palatama i kućama bogatih građana, ali i kao deo garderobe mnogih supruga velikodostojnika.

I danas, u Koza hanu možete pazariti svilu. Svake godine krajem juna, u hanu na dva nivoa, u hodnicima i radnjama koje gledaju ka unutrašnjem dvorištu sastaju se uzgajivači svile. Šetajući hodnicima Koza hana, videćete uramljene, stare crno-bele fotografije radnica na prozvodnji svile, iz 1890-tih.

Monumentalni, reljefom ukrašeni lučni ulaz u Koza han nalazi se na severnom zidu (od ukupno četiri). U unutrašnjem dvorištu prekrivenom kaldrmom, u centralnom delu videćete Koza Han Mesdžidi (Koza Hani Mescidi). Nalik jednospratnom turbetu sa fontanom u podnožju, podignut je iste godine kada i han. Oko njega su danas poređani stolovi nekoliko kafea, u kojima u interesantnom ambijentu možete popiti čaj ili kafu.

Osim Koza Hana, u ovoj četvrti nalaze se još i: Bazar kovača i zanata koji se tiču obrade metala (Demirciler Çarşısı), Han kazandžija (Bakırcılar Bazaar), Han pirinča (Pirinç Han), Bedesten (gde se prodavao nakit), Stari bazar srebra, Han za muškarce, Han žita (Galle Han), Bazar maka (Gelincik Bazaar), Bazar jorgandžija (Yorgancılar Bazaar), Bazar peškira (Havlucular Bazaar), Bazar sa ogledalima (Aynalı Bazaar), itd.

Prvobitno namenjena potrebama derviškog reda, Velika džamija u blizini hanova - Ulu Džami (Ulu Camii - „ulu“ na turskom znači „velika“) sa 20 sivih kupola, kvadratnim stubovima i predivnom fontanom u središtu, sagrađena je između 1396. i 1400. godine. Pokrovitelj džamije, jedne od retkih osmanlijskih bogomolja zidanih u starom, seldžučkom arhitektonskom stilu, nalik persijskom (ima samo dva minareta, na pročelju džamije), bio je sultan Bajazit I. Velika džamija najpoznatija je po već pomenutoj, beloj, mermernoj fontani, koja krasi njenu unutrašnjost i nalazi se u samom središtu džamije. Oko fontane (şadırvan) koja ima dekorativnu namenu, postavljena je ukrasna drvena ograda.

Ulicom Ataturk dalje ka istoku, sa leve strane, nakon hanova naići ćete na Džamiju sultana Orhana (Orhan Gazi Camii), staru Gradsku kuću (Eski Belediye Binasi i trg Heykel Meydanı (“Trg statue”), sa sat kulom i statuom Kemal Mustafe Ataturka.

Nedaleko odatle, u smeru ka istoku, u ulici Unlu (Ünlü Caddesi) na broju 7 nalazi se prvo i jedno od nekoliko mesta u Turskoj na kojem možete probati originalni Iskender kebab. Iskenderski roštilj nastao je uprao na ovom mestu - u Bursi kada je 1867. godine, gospodin İskender Mehmetoğlu promenio način pečenja mesa na roštilju, tako što je dotadašnji horizontalni ražanj postavio uspravno. Na taj način, turska pečena jagnjetina koja se vekovima okretala na ražnju, postala je “doner” (döner kebap). Usput, Iskender je osmislio da meso iseče na veličinu šnicli, pre stavljanja na ražanj izvadi kosti, te da kada fino porumeni krtinu iseče nožem u tanane šnitove. Ražanj koji se okreće prozvan je İskender Döner Kebap, ili „Iskenderov rotirajući roštilj“, skraćeno samo – döner. Ovo jelo, kao vid brze hrane kod nas je često poznatije pod grčkim nazivom “giros”, iako je u Grčkoj giros počeo da se pravi tek negde 1980tih godina (pod uticajem donera): http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2015/12/turska-kuhinja.html

Nešto kasnije, gospodin Iskender mesu je dodao još neke sastojke i priloge, te je tako nastao originalni “Iskenderov roštilj” koji se služio kao glavno jelo (prepečen beskvasni hleb i na njemu tanko iseckan jagnjeći döner kebap, preliju se vrućim, istopljenim puterom). Na tanjiru, sa strane se doda i prilog - jogurt (yoğurt: mlečni preliv gustine između našeg jogurta i kiselog mleka) i komadi prepečene papričice i paradajza.

Kao u nekoj pripoveci, Iskender je imao 3 sina: Nuretina, Sulejmana i Dževada, kojima je preneo sva znanja i koji su nasledili posao. Srednji sin Sulejman, imao je takođe tri sina. Sva trojica nastavila su tradiciju Iskender roštilja koji se po prvobitnom receptu može probati i danas na mestu gde je nastao, ali i na još nekoliko mesta u Bursi, Istanbulu, Balikeširu i Ankari. Evropljani koji vole ovo jelo, često ga zovu i “Aleksandrijski roštilj”, zbog toga što muslimanska verzija imena “Iskender”, u prevodu i znači - “Aleksandar”.

Na par minuta pešice od restorana, na potoku koji juri sa planine Uludag nalazi se interesantan, stari žuti most Irgandı Sanat Köprüsü, jedan od samo četiri preostala stara mosta na svetu koji čitavom dužinom ima prodavnice (ostali su: Ponte Rialto u Veneciji, Ponte Vecchio u Firenci i Pultney Bridge u mestu Bath, u Engleskoj). Prema istorijskim zapisima, most koji je prvi put sagrađen 1442. godine, imao je 31 prodavnicu i 2 skladišta. Bio je delimično oštećen tokom zemljotresa 1885. i delom urušen tokom Rata za nezavisnost početkom XX veka. Potpuno je rekonstruisan posle proglašenja Republike. Osim suvenirnica koje prodaju proizvode starih zanata, na mostu se danas nalaze kafedžinice i čajdžinice.

Zbog svoje lepote i značaja, Ješil džamija (Yeşil Camii, tj. „Zelena džamija”) još nosi naziv i „Dragulj Burse“. Sagrađena je za sultana Mehmeda I (Mehmet I) između 1421. i 1424. godine na uzvišenju istočno od centra, na par minuta pešice od mosta Irgandi. Predstavlja deo istoimenog, većeg religioznog kompleksa (na turskom: Külliyesi) koji se sastoji još i iz medrese, turbeta, velike kuhinje i hamama. Nalazi se u delu grada koji i sam nosi naziv po ovom kompleksu. Ime je dobila po rezedo zelenim (ili pre - tirkiz plavim) pločicama koje krase unutrašnjost zdanja i jedna je od prvih džamija u Turskoj koja arhitektonski gledano predstavlja prelaz iz seldžučke u osmanlijsku arhitekturu.

Odmah pored Ješil džamije, stepenice vode do vrha platoa, na kojem se smestilo interesantno tirkizno Ješil turbe („Zeleno turbe“ - Yeşıl Türbe), mauzolej sultana Mehmeda I. Na ulazu u turbe još uvek stoje stara, drvena vrata sa fantastičnim duborezom, dok su unutrašnji zidovi mauzoleja, kao i spoljni, ukrašeni tirkiznim pločicama. Sultan Mehmed I smatra se obnoviteljem Osmanlijskog carstva, jer je njegovom zaslugom ono doživelo ponovni uspon posle oslobađanja Turske od Mongola, u prvoj polovini XV veka.

Severozapadno od centra grada, na početku velike ulice Čekirge (Çekirğe Caddesi), nalazi se deo grada Muradije (Muradiye). Ovaj kraj dobio je ime po religioznom kompleksu Muradije - džamiji i turbetu sultana Murata II (Muradiye Camii ve Muradiye Turbeler). Interesantno je da su na groblju pored samog kompleksa, u senci platana sahranjeni mnogi osmanlijski sultani i prinčevi. Nedaleko od džamije, u ulici Sakarja (Sakarya Caddesi) možete videti neke od najočuvanijih, starih kuća u Bursi. Dalje ka zapadu, sa desne strane nalazi se veliki, gradski park - Kültür Parkı. U parku se, osim zelene površine i drvoreda nalazi bašta čaja, malo jezero sa čamcima i nekoliko kafea. U jednom delu parka smestila se i nova zgrada Arheološkog muzeja.

Još od vremena starih Rimljana, deo grada Čekirge (Çekırge, u prevodu: “Skakavac”) bio je poznat po termalnim vodama. Kada su ovim prostorima zavladali Turci, nastavili su da kao i njihovi prethodnici koriste potencijal vrela koja izviru iz planine Uludag. U kraju je podignuto nekoliko hamama (Kervan Saray Termal Hamam, na primer, na trgu Čekirge Mejdani) i hotela sa pratećim sadržajima za banjski turizam.

U glavnoj ulici ovog kraja - Čekirge (Çekırge Caddesi), nalaze se dva izuzetno posećena muzeja: Muzej Ataturka - Gazi Mustafa Kemal Atatürk Koşkü, smešten u kući u kojoj je predsednik boravio u Bursi, kao i sjajni Muzej Karađoza – Bursa Karagöz Sanat Evi, muzej čuvenog teatra senki nastalog u Bursi, koje predstavlja jedno od nezaobilaznih obeležja grada.

Karađoz (u prevodu: “Crnooki”) i Hadživat, glavni su junaci istoimenog, tipskog satiričnog pozorišta lutaka, nastalog u XIV veku, u Bursi. Iako teatar senki potiče iz Indonezije (Javajski teatar senki), po zapisima turskog putopisca Evlije Čelebije na tlu zapadne Turske prvi put se pojavio u XIV veku kao svojevrstan odgovor običnog naroda na represiju drugog osmanlijskog sultana, Orhana I.

Navodno su Karađoz i Hadživat, stvarni likovi - radnici na izgradnji džamije sultana Orhana I, usporavali rad ostalih neprestalno zbijajući šale i pričajući viceve, pa je posao napredovao sporije od očekivanog. Osim toga, s obzirom da su njihove šale bile i na račun samog sultana, ovaj je na kraju izgubio strpljenje i naredio da ih pogube. Kažu da se kasnije pokajao, ali je naravno već bilo kasno.

Džamija je na kraju završena, ali su Karađoz i Hadživat kroz šaljive priče koje su o njima prepričavane postali svojevrsni narodni heroji u borbi protiv vlasti i ušli u legendu. Sa njima i u vezi njih, krajem XIV veka nastalo je pozorište Karađoz koje je svoj uspon doživelo tek između XVII i XIX veka, kada je postalo deo obaveznog folklora tokom festivala, verskih praznika, obreda sunićenja i drugih proslava.

Prema predanju, pozorište Karađoz izmislio je šeik Kušteri (Şeyh Küşteri) koji je izuo svoju obuću i od đona „napravio“ lik Karađoza, razvezao svoj turban i raširio ga kao paravan za teatar senki. Veličina đona njegove obuće (35 - 40 cm) i danas se smatra prvobitnom veličinom pozorišnih lutaka Karađoz. Originalne lutke prave se od štavljene kamilje ili goveđe kože, prosecaju rupicama i farbaju prirodnim bojama. Pozorište vodi samo jedan lutkar (hayali), sa asistentom koji namešta „zavesu“ i dodaje mu lutke.

O pozorištu senki „Karađoz“, karakteristikama likova Karađoza, Hadživata i ostalih, tome kako se pravi i na koji način se predstavlja publici možete naučiti više ako posetite i zanimljiv Muzej Karađoza. Veoma atraktivne spoljašnjosti (koja govori o eksponatima unutar zgrade), renoviran je 2007. godine. Tri puta nedeljno, u suterenu muzeja možete prisustvovati predstavama koje za publiku organizuju lutkari. Pokrovitelji i čuvari tradicije ovog teatra su Tursko ministarstvo kulture i turizma, kao i Nacionalno udruženje internacionalnog pozorišta lutaka i teatra senki (UNIMA). Svake godine u novembru, u Bursi se organizuje Festival teatra Karađoz. Preko puta muzeja, na platou se nalazi spomenik ovom teatru.

Na kraju boravka u Bursi, odvezite se uspinjačom do planine Uludag (Uludağ, 2322 m, tur. „Velika planina“), do jednog od mondenskih skijaških centara Turske. Nalazi se 36 km od centra Burse i odavno važi za uobičajeno mesto za vikend i odmor njenih građana. Tokom leta upražnjavaju se izleti (u hotele-restorane) na porodični ručak ili večeru, a tokom snežnih zima na ceni je ski turizam. Ski staze Uludaga ne važe za naročito zahtevne, a većina od postojeća 22 ski lifta još uvek nisu potpuno međusobno povezani. Naime, svaki hotel poseduje po par ski liftova čije korišćenje je dozvoljeno njihovim gostima po ceni od oko 5 - 10 evra dnevno. S obzirom da ne postoji jedinstven sistem uspinjača, ako odlučite da se oprobate na drugim, boljim stazama, tj. na drugoj grupi staza (u vlasništvu drugog hotela), jednodnevni ski pas košta 20 – 30 evra.

Skijaški centar Uludag na nadmorskoj visini između 1800 i 2600 m, jedan je od najrazvijenijih i najpopularnijih ski centara Turske i važi za „fensi“ mesto. Relativno uređene staze (za početnike i srednje), gondola kojom je do planine moguće doći i iz samog grada, ali i solidan izbor srednjih i luksuznih hotela, restorana i kafea, u ski centar privlače ne samo građane Burse već i one iz nešto udaljenijeg Istanbula (oko 240 km).

Planina Uludag poznata je i po izvorima vrele mineralne vode, koja se flašira i pod tim nazivom može pronaći u gotovo svim supermarketima Turske. Mineralni izvori odavno se koriste i u banjske svrhe (o čemu svedoče i zapisi antičkih Rimljana i Vizantijaca). Kada se potoci spuste sa planine, u predgrađu Burse postaju već pomenuti banjski centar - Čekirge.

Osim Iskender kebaba i planinske vode, na kraju posete Bursi zasladite se još jednim lokalnim specijalitetom nastalim u Bursi - ušećerenim kestenom (kestane şekeri). Slatkiš koji se pravi od do besvesti ukuvanog kestena u šećeru tako da „meso“ kestena požuti, podseća na slatko od kestena, ali bez safta. Prodaje se kako u poslastičarnicama, tako i u samoposlugama, u pakovanjima slično ratluku, ali i konzervisan.
Prijatno! Ili, kako bi Turci rekli: Afiyet olsun!

PREDLOG ZA SMEŠTAJ:

Otel Safran (Ortapazar Caddesi, Arka Sokak 4, Tophane, www.safranotel.com). Predivna osmanlijska kuća nalazi se tačno iza renovirane, kamene kapije tvrđave, na uzvišici iznad strogog centra. Dvokrevetna soba sa doručkom (švedski sto), po osobi košta oko 30 evra (iz trokrevetne sobe br. 10, koja se nalazi na samom vrhu stepeništa kuće, pružaju se sjajni pogledi na stari deo grada).

Svi postovi o TURSKOJ:

http://umetnostputovanja.blogspot.com/2015/01/turska-istanbul-setnja-istorijskim.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2016/11/turska-istanbul-istorijski-centar.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2016/11/turska-istanbul-od-eminonu-do.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2016/11/turska-istanbul-palata-topkapi-topkapi.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2016/10/turska-istanbul-od-galate-do-taksima.html

http://umetnostputovanja.blogspot.com/2014/10/istanbul-bosfor.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2016/11/turska-istanbul-azijski-deo-kadikoj.html