UMETNOST PUTOVANJA . . . . . . . . . . . . . . . . . The ART of TRAVEL: TURSKA / Šanliurfa (Urfa)

*Tekst i fotografije na blogu deo su publikovane knjige o Turskoj (ISBN 978-86-7722-422-6), zaštićeni Zakonom o autorskim i srodnim pravima: Službeni glasnik RS, br. 104/2009 i 99/2011.

*The text and photographs on the blog are parts of the published book on Turkey (ISBN 978-86-7722-422-6), protected by copyright and related rights: Official Gazette of the Republic of Serbia, Nos. 104/2009 and 99/2011.

Zahvaljujem svima koji su pomogli putovanje na jugoistok Turske: bajkovitim etno-hotelima:@anadoluevleri u Gaziantepu, Elçi Konağı Butik Otel u Šanliurfi i #KaradutPansiyon na planini Nemrut (Nemrut Dağı), kao i predstavništvu aviokompanije Turkish Airlines u Beogradu, sponzorima samostalno osmišljenog i organizovanog putovanja.

Jugoistočna Turska:

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/04/turska-planina-nemrut-nemrut-dag.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/04/turska-gaziantep-antep.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/05/turska-gaziantep-zeugma-eski-halfeti.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/04/turska-sanliurfa-urfa.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/04/turska-sanliurfa-gobekli-tepe-i-harran.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/05/turska-mardin.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/05/turska-mardin-mor-gabriel-midyat.html

http://umetnostputovanja.blogspot.com/2014/10/turska-van-i-okolina.html

Šanliurfa (Urfa)

- grad bazara i biblijskih legendi -

Šanliurfa, molitva u pećini u kojoj je po predanju rođen i živeo prorok Avram, svetac hrišćana, muslimana i Jevreja

Volim prostranstva centralne i istočne Turske. Putovanje širokim turskim drumovima i pogled na predele - zelene žitne ravnice i visoke, beživotne sivkaste planine kojima se ne vidi kraj. Gola brda sa udaljenim stadima nalik tačkicama, nepregledne plantaže pistaća, badema i maslina, i planine (ponekad uspavane vulkane) sa snežnim kapama na vrhovima koje ni leti ne prestaju da se bele. Pejzaži istočne i jugoistočne Turske na beskrajnom anadolijskom platou visine između 500 metara na zapadu i do 1600 metara na krajnjem istoku, najpribližniji su predstavi bezvremenih predela grandiozne Azije, a najbliži Evropi.

Na jugoistoku Turske, nadomak granice sa Sirijom nalazi se jedan od najstarijih kontinuirano naseljenih gradova planete - Šanliurfa (Şanlıurfa), do nedavno samo - Urfa. Prefiks "şanlı" ("slavna") dobila je 1984. kada je odlučeno da se i u nazivu grada obeleži njena slavna bliska prošlost - odolevanje pokušaju francuske okupacije čitave ove oblasti, nakon Prvog svetskog rata. Turska je ovaj rat završila kao gubitnik, te su velike sile odlučile da je podele između sebe na taj način prekršivši obećani dogovor sa Arapima (Sykes-Picot Agreement - Sajks-Pikotov tajni sporazum između Francuske i Velike Britanije). U ovoj podeli, Francuskoj su osim Sirije i Libana "pripali" severni deo Iraka i jugoistočna Turska (u ovaj sporazum trebalo je da uđu i Rusija i Italija). Posle žestokih borbi, Turci su Francuze isterali sa ovih teritorija.

Urfa se od pamtiveka nekako uvek nalazila na istorijskom raskršću; još od biblijskog, asirskog kralja Nimruda i njegovog sukoba sa prorokom Avramom (Abraham, muslim. Ibrahim - Stari zavet) koji nije hteo da ga prizna za božanstvo ostavši veran svom jedinom Bogu. Naime, astrološko proročanstvo proreklo je Nimrudu da će u Urfi uskoro biti rođen prorok koji će uticati na prekid idolopoklonstva i uvesti verovanje u jednog jedinog Boga. Nalik mnogo kasnijoj priči o Hristu u Novom zavetu, Nimrud je naredio da se svi novorođeni dečaci ubiju, te je Avramova majka potražila spas u pećini ispod tvrđave gde se Avram rodio i prema predanju, u skrivanju i molitvi proveo narednih 15 godina. Kada se kao mladić suprotstavio Nimrudu i srušio predstave idola u koje je ovaj verovao, ljutiti kralj naredio je da se napravi najveća lomača na svetu i vezani Avram postavi na nju. Međutim, kada je vatra zapaljena, Bog se pojavio sa neba i poslao kovitlac koji je izbavio Avrama, vatru pretvorio u vodu, a granje u ribe. I danas, na tom mestu stoji jezero sa svetim ribama - Balıklıgöl (ili Balıklı Göl - "riblje jezero"), koje turisti hrane. Staro predanje još uvek je živo - prema njemu, onog ko ubije ribu pratiće zla sudbina jer će oslepeti! Kraj izduženog jezera nalazi se kompleks medrese sa džamijom Rızvaniye Vakfı Camii ve Medrese.

Na mestu gde je rođen Avram, u levom, istočnom delu Golbaši parka (Gölbaşı Park) danas se nalazi džamija Halil-ür Rahman Camii (sazidana na mestu nekadašnje crkve, a pre toga sinagoge), delom usečena u kosinu brda sa tvrđavom. U pećinu se ulazi kroz prolaz iz dvorišta džamije, a postoje odvojeni ulazi za žene i muškarce. Avram je svetac i u islamu, te se u pećini lokalci mole čitajući delove Kurana (Bog je sa ovog mesta pozvao Avrama da napusti Ur i krene u Obećanu zemlju, rekavši mu da će blagosloviti sve koji ga budu sledili i prokleti one koji budu protiv njega). Veliki broj vernika posećuje ovu pećinu tražeći od sveca blagoslov pre odlaska na hadžiluk, u Meku. Deo Avramove pećine (Mevlid-il Halil Mağarası) gde je prorok navodno rođen, osvetljen je i zastakljen zelenim staklom. Između žena koje se mole na tepihu, povremeno prođe čistačica sa usisivačem i pomalo ih rastera što ove bez protesta prihvataju. Unutar pećine se nalazi sveti bunar.

Nedaleko od džamije, u parku se nalazi još jedno manje Zelihino jezero (Ayn-i Zeliha). Jezero je nastalo od suza Nimrodove ćerke Zelihe koja je videvši sukob između svog oca i Avrama, i kako je Bog spasao Avrama, stala na njegovu stranu, priznala jednog Boga i Nimrud je zbog toga kaznio spalivši je na lomači. Zelihino jezero danas je okruženo restoranima sa drvenim stolovima i sedeljkama.

Na prašnjavoj strmoj litici brda, počinje put koji vodi uzbrdo (sa zapadne i sa istočne strane brda) ka vremešnoj tvrđavi na vrhu za koju se pouzdano i ne zna kada je prvi put sazidana (najveći deo tvrđave je zatvoren za posetioce zbog renoviranja, do proleća 2019). Utvrđenje u kojem se mogu pronađi ostaci iz antičkog, vizantijskog, krstaškog i osmanlijskog perioda činilo je bitan deo istorije ovog kraja, a lokalci ga još nazivaju i Nimrud Kürsesi ("Nimrudova propovedaonica"). Neki veruju da je Urfa ustvari isto što i Ur (Urhay), drevni mesopotamski grad Haldejaca.

Ono što se pouzdano zna je da je ime Urfe u doba Krstaških ratova bilo Edessa. Tako su je naime prozvali ratnici iz zapadne Evrope kada su nakon Prvog krstaškog rata ovde uspostavili prvu krstašku državu. Atabeg Mosula i Alepa - Zengi, izvršio je uspešnu opsadu Edese krajem 1144. godine, kada je prva krstaška država pala. Grofovi Boldvin II i Žoselin ovde su tavorili u zarobljeništvu posle Bitke kod Harana 1104, a zatim i 1122. i 1225. godine.

Na ovim prostorima - u delu severozapadne Mesopotamije ljudi su prvi put zastali i prestali da se sele, trajno se nastanili i zasadili prva žitna polja, ikada. Kasnije, osim drevnih Asiraca ove prostore su naselili Grci, Rimljani, Arapi, a zatim Turci i Kurdi, što je dovelo do svojevrsnog sudara i preplitanja civilizacija, i rezultiralo nekim od najlepših kulturnih zaostavština u ovom delu planete.

Zbog blizine arapskih zemalja (Sirije), u ovom delu Turske u širokoj upotrebi je Turcima manje omiljena crna kafa. Ipak, osim standardne ovde se pije i "kafa menengič" - Kahve menengiç kojoj se prilikom mlevenja dodaje bobičasti, modro plavi plod žbunaste biljke smrdljike (Pistacia terebinthus - vrsta divljeg pistaća koja raste na obalama Mediterana), gorkog ukusa. Ova kafa pri vrhu se beli i nalik je boji bele kafe, ali ne naročito prijatnog ukusa.

Na brdu "preko puta" tvrđave, smestio se najveći deo starog grada. Negde u središnjem delu, iz jedne od glavnih uličica primetićete prelepu tradicionalnu kuću, u kojoj se nalazi božanstveno unutrašnje dvorište. Danas je ova kuća bajkoviti Elçi Konağı Butik Otel (Elči Konagi Butik Hotel: Yeni Yol Mahallesi 1306. Sokak No:6 / info@elcikonagi.com), koji sam na sreću i na prvi pogled izabrala za bazu posete Urfi.

Jedan deo kuće naslanja se na veliku, kamenu jermensku crkvu čiji najstariji delovi datiraju iz VI veka, a koji su kasnije - u evropskom srednjovekovnom maniru obnovili Krstaši, a zatim je postala džamija. Danas se crkva obnavlja kako bi joj se vratio pređašnji izgled, ali niko sa sigurnošću ne ume da kaže kako je prvobitna uopšte izgledala! Mlada žena - arhitekta nadzornik na gradilištu, od mene je tražila savet u vezi sa time kako su pravoslavne jermenske crkve onog vremena izgledale, jer se neki delovi koji danas postoje ne uklapaju u istorijsko, arhitektonsko nasleđe.

Šanliurfa, Elçi Konaği Butik Otel

U posetu crkvi i skelama, i na plato na samom vrhu (odakle se pružaju divni pogledi na Hotel Eldži Konagi i samu Urfu), poveo nas je veoma predusretljivi vlasnik hotela Mustafa Hakan Ratsgeldi koji dobro govori engleski (retkost u ovom delu Turske), a zatim nam u podrumu hotela pokazao ostatke originalnih rimskih mozaika! Sama kuća je do početka XX veka bila u vlasništvu porodice Jermena koji su se iselili, i pretpostavlja se da je nekada davno pripadala crkvi kao pomoćna zgrada za sveštenstvo (u podrumu postoji prolaz koji povezuje crkvu i kuću, ali je delimično urušen).

Ukoliko ste odlučili da posetite Šanliurfu, ovaj hotel u mirnom delu centra starog grada predstavlja odličan izbor. Osim okruženja starinske kuće u istočnjačkom stilu, i same sobe uređene su u istom maniru, prostrane, sa rezbarenim drvenim ormanima iz prohujalih vremena, ćilimima, a/c, TV-om i odličnim wi-fi dometom. Kupatilo je minijaturno, jer je kao i u drugim starinskim zdanjima dodatno ugrađeno. Osim toaleta i umivaonika, u kupatilu postoji i tuš kabina, kao i fen. Noćenje sa doručkom podrazumeva turski doručak - švedski sto sa raznim vrstama džemova (na pr. od ruže), med, salate - paradajz i krastavac, nekoliko vrsta sireva i maslina, jaja, jogurt..), uz obavezni crni čaj.

Istočno od brda na kojem se nalazi stari deo grada, u ulici Divan Yolu Caddesi u dvorišnom delu smestila se "Velika džamija" - Ulu Camii sazidana na mestu Crkve Svetog Stefana iz VI veka. Seldžučka džamija osnivača dinastije Zengida (XII vek) vidljiva je i iz daleka zbog svog neobičnog osmougaonog minareta - nekadašnjeg crkvenog zvonika koji je danas Sat kula. Između tvrđave i ovog dela grada smestio se stari bazar Gümrük Hanı sa bedestenom (Kazaz pazarı) gde možete videti starije stanovnike Urfe kako ispijajući crni čaj iz malih čašica u obliku lale igraju karte, domine i popularnu društvenu igru Okey. Bazar je izgraađen za vreme sultana Sulejmana I Veličanstvenog.

Iako ne spada u TOP 5 mesta prilikom posete gradu, u predgrađu Šanliurfe u dvorištu Džamije Eyyübiye nalazi se ulaz u podzemnu prostoriju - pećinu u kojoj je prema Starom zavetu boravio još jedan prorok - Jov (na turskom: Eyyüp). Prema predanju, Jov je bio imućan, ali pošten i pobožan čovek zbog čega ga je prezreo Đavo, a Bog ga iskušao uzevši mu prvo bogatstvo, pa zdravlje i familiju, kako bi ga primorao da preispita svoju veru. Jov se međutim ni tada nije odrekao Boga, već se povukao u ovu pećinu gde je proveo 7 godina. Pošto se uverio u Jovovu vernost, Bog mu je nakon ovog perioda vratio sve. Lekoviti izvor koji je Bog nakon toga stvorio u podzemlju, smatra se svetim i vernici ispijaju vodu sa njega nadajući se da će im doneti ozdravljenje i Jovovo strpljenje.

Lokalci kažu da je naziv ovog kraja Urfe (u slobodnom prevodu - "Kraj loših ljudi") povezan sa leprom, bolešću otpadanja delova kože od koje se smatra da je u starom veku ovde mnogo ljudi bolovalo, pa i prorok Jov, te da je ovaj deo grada u antičko vreme bio karantin za obolele. Lekoviti izvor iz priče osmišljen je kako bi izlečio ove ljude, a čitava priča o Jovu utkana u istorijat ovog područja.

Zapadno od brda sa starim delom grada i oko desetak minuta peške od jezera Balıklı Göl, nalazi se veliki moderno uređen plato na kojem se sa parkom između njih nalaze dva sjajna nova muzeja: Haleplibahçe Mosaic Museum (Muzej mozaika Heliplibahče) i Sanliurfa Archaeology Museum - Şanlıurfa Muzesi (Arheološki muzej Šanliurfe).

U Arheološkom muzeju Šanliurfe otvorenom 2015, na prostoru na nekoliko nivoa nalaze se neki od najlepših i istorijski najvrednijih predmeta pronađenih na ovim prostorima (na području regiona Šanliurfe i obalama Eufrata) - od praistorije, preko Mesopotamije (Asirija, Hetiti, Vavilonci), Grčke, Rima, sve do osmanskog perioda. U zasebnom delu jedne od prostorija nalazi se i "Čovek iz Urfe" - najstarija pronađena statua čoveka na svetu u prirodnoj veličini. Eksponati su dopunjeni prikazima načina stanovanja, podizanja kuća i ishrane ljudi u praistoriji i ranom starom veku, kako su lovili i koje životinje su tada živele na području severozapadne Mesopotamije.

Osim kamenih stela Nabonidusa, nalik najstarijem ikada pronađenom - Hamurabijevom zakoniku (iz Suse u Persiji-Iranu), glinenih pločica sa ugovorima o braku ili razvodu, o astrologiji, Epu o Gilgamešu, ili o na primer načinu spravljanja leka protiv nesanice i bolova u grudima, vrhunac postavke čine veliki, par tona teški kameni blokovi u obliku slova "T" sa neolitskog arheološkog nalazišta Göbeklitepe - najstarijeg ikada pronađenog hrama na svetu, podignutog pre oko 11.000 godina! Na kamenim blokovima visine par metara, vide se reljefni prikazi životinja koje su ljudi lovili ili koje su živele na ovim prostorima: gazele, lisice, divlji vepar, veliki varan (u ovom delu Turske još uvek živi veliki gušter dužine od oko 1 - 1,5 m!), kornjača, ptice, zmija, lav i bik. Za jednu kamenu ploču tvrdi se da predstavlja prikaz porođaja, a za neke blokove oblika slova "T" da su figure tadašnjih lovaca, sa opasačem kao delom odeće.

U poslednjem delu muzeja smeštena je zbirka iz kasnog perioda antičke Grčke (helenizam), rimskog perioda, seldžučke i osmanlijske invazije.

Na pet minuta pešice od arheološkog, nalazi se kupola Muzeja mozaika - velike antičke, helenističke vile otkrivene 2006. godine nadomak centra moderne Urfe (nedaleko od muzeja pronađeni su ostaci rimskih termi). Muzej površine 6 km2 natkriven je modernom, sfernom krovnom konstrukcijom ispod koje se nalaze odlično očuvani mozaici na mestu na kojem su pronađeni, između kojih možete prošetati stazama pokrivenim debelim staklom. Mozaici čine površinu od čak 1,5 km2 i potiču iz kasnog grčkog, helenističkog perioda (II vek pre naše ere). Neki od najpoznatijih su: mozaik Orfeja, mozaik Ahila (kojeg kao bebu majka drži za petu dok ga potapa u reku besmrtnosti), mozaik boginje zaštitnice graditeljstva, mozaik Amazonke na konju, itd. Određen broj mozaika čine geometrijski motivi.

U okolini...

Oko 17 km severoistočno od Šanliurfe nalazi se arheološko nalazište Göbeklitepe (ili Göbekli Tepe) - najstariji ikada pronađeni hram na svetu (uskoro sledi post), koje je nakon obimnih radova i postavljanja krova ponovo otvoreno u februaru 2018. Radovi na prilazu, rampe za ulazak turista i asfaltiranje još uvek traju, te se najverovatnije do leta 2018. ulaz u nalazište neće naplaćivati. Turci su požurili sa radovima jer osim što sa otvaranjem kasne skoro godinu dana, na nalazištu uskoro očekuju inspekciju UNESCO-a i opravdano se nadaju da će najstariji ljudski hram na svetu uskoro dospeti na listu UNESCO-ve svetske kulturne baštine.

Oko 45 km južno od Šanliurfe nalazi se Haran (Harran - uskoro sledi post), selo drevnog načina građenja kuća od pečenog blata u obliku košnica, od kojih su neke postojeće stare i 200 godina. U jednom delu sela Haran nalaze se najstariji arheološki ostaci univerziteta na svetu - arapskog iz IX veka (Arapi su inače i izmislili instituciju univeziteta, bolnice i biblioteke sa pozajmljivanjem knjiga).

Šanliurfa, sa tvrđave

Kako stići...

Iz Beograda (Zagreba ili Sarajeva), do Istanbula svakodnevno leti turska državna aviokompanija Turkish Airlines. Od Istanbula, jednom dnevno Turkish Airlines ima letove do Šanliurfe. Predstavništvo kompanije Turkish Airlines nalazi se u Beogradu, u Knez Mihailovoj 9 / I, (+381 11) 3036 195 / 209 7225 / 209 7226.

Geografski gledano, u pravcu istok - zapad Šanliurfa se nalazi između turistički poznatih gradova Mardina (190 km, oko 3 sata) i Gaziantepa (Antepa, 150 km, oko 2,5 sata). Sa autobuske stanice (na turskom: Otogar) u Šanliurfi, u zavisnosti od kompanije koja vozi (ima ih nekoliko, i skoro sve su u privatnom vlasništvu), autobuska karta u jednom smeru za Mardin ili Gaziantep košta oko 25 - 30 TL (oko 5,5 evra / proleće 2018). Većina turskih autobusa je novije proizvodnje i prilično su čisti. Na sedištu ispred svakog putnika nalazi se ekran na kojem može da se prati određen broj TV programa (sa slušalicama za jednokratnu upotrebu), a u toku vožnje kondukter će putnike ponuditi sokom, kafom, čajem i upakovanim kolačićima (usluga ulazi u cenu karte).

https://www.turkishairlines.com/en

Šta probati...

Jugoistiočni deo Turske poznat je širom zemlje po jedinstvenoj kuhinji. Iako je po jelu čuveniji Gaziantep njena nezvanična prestonica, i u Šanliurfi možete probati mnoga interesantna jela. Kuhinja Urfe poznata je kao začinjena i ljuta. Skoro sve što naručite stići će vam sa nekom dozom ljutine, te prethodno proverite sa konobarom ukoliko ne volite ljuto. Iseckani komadi džigerice (ciğer), piletine (tavuk) ili jagnjetine (kuzu) posuti po tankom hlebu (ekmek), začinjeni su između ostalog i mlevenom ljutom papričicom. Lahmadžun (lahmacun) - nalik turskoj pici (pide), sa mlevenim mesom i začinima takođe je prilično ljuto jelo. Čak su i manti (mantı) - "turske raviole" sa belim lukom, jogurtom i mlevenom paprikom u urfanskoj verziji posute njenom ljutom verzijom.

Za dezert, probajte sjajni "lepljivi" sladoled od salepa - salep dondurma (delova lukovice divlje orhideje), koji se prodaje skoro svuda u Turskoj ali potiče iz ovih krajeva, sa granice sa Sirijom. Salep dondurma pravi se u samo nekoliko ukusa, među kojima vanila, čokolada, i pistaći čine većinu izbora.

Između Šanliurfe i Gaziantepa, duž autoputa videćete nepregledne plantaže antepskog pistaća, zaštitnog znaka ovog dela Turske. Osim u baklavu, pistać se stavlja i u sladoled, nekoliko jela, a najviše jede presan. Antepski pistać je nešto manji nego standardni (na pr. u susednom Iranu koji je najveći proizvođač na svetu), i slađi. U kioscima sa "zanimacijama za zube" možete pazariti i kuvani kukuruz, orahe, kestenje, ali i mladi badem koji se jede sa još zelenom, mekanom i neformiranom ljuskom.

Šta pazariti...

Začine i mlevene pistaće; sušeni paradajz, papriku i patlidžan; ratluk i baklavu; različite vrste mlevene kafe; mladi badem (sa zelenom ljuskom); suvenir-magnet iz jednog od dva urfanska muzeja; zlatni nakit u obradi često nalik srebrnom nakitu od srme; marame...