UMETNOST PUTOVANJA . . . . . . . . . . . . . . . . . The ART of TRAVEL: TURSKA / Mardin

*Tekst i fotografije na blogu deo su publikovane knjige o Turskoj (ISBN 978-86-7722-422-6), zaštićeni Zakonom o autorskim i srodnim pravima: Službeni glasnik RS, br. 104/2009 i 99/2011.

*The text and photographs on the blog are parts of the published book on Turkey (ISBN 978-86-7722-422-6), protected by copyright and related rights: Official Gazette of the Republic of Serbia, Nos. 104/2009 and 99/2011.

Zahvaljujem svima koji su pomogli putovanje na jugoistok Turske: bajkovitim etno-hotelima: @anadoluevleri u Gaziantepu, Elçi Konağı Butik Otel u Šanliurfi i #KaradutPansiyon na planini Nemrut (Nemrut Dağı), kao i predstavništvu aviokompanije Turkish Airlines u Beogradu, sponzorima mog samostalno osmišljenog i organizovanog putovanja.

Jugoistočna Turska:

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/04/turska-planina-nemrut-nemrut-dag.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/04/turska-gaziantep-antep.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/05/turska-gaziantep-zeugma-eski-halfeti.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/04/turska-sanliurfa-urfa.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/04/turska-sanliurfa-gobekli-tepe-i-harran.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/05/turska-mardin.html

http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/05/turska-mardin-mor-gabriel-midyat.html

http://umetnostputovanja.blogspot.com/2014/10/turska-van-i-okolina.html

Mardin

- bajkovite panorame drevne Mesopotamije -

Volim prostranstva centralne i istočne Turske. Putovanje širokim turskim drumovima i pogled na predele - zelene žitne ravnice i visoke, beživotne sivkaste planine kojima se ne vidi kraj. Gola brda sa udaljenim stadima nalik tačkicama, nepregledne plantaže pistaća, badema i maslina, i planine (ponekad uspavane vulkane) sa snežnim kapama na vrhovima koje ni leti ne prestaju da se bele. Pejzaži istočne i jugoistočne Turske na beskrajnom anadolijskom platou visine između 500 metara na zapadu i do 1600 metara na krajnjem istoku, sa nekim od najstarijih arheoloških nalazišta planete najpribližniji su predstavi bezvremenih predela grandiozne Azije, a najbliži Evropi.

Mardin, suton na jednoj od dve kupole ZIndžirije medrese

Na dalekom jugoistoku zemlje, nadomak granice sa Sirijom, na 1083 metara nadmorske visine anadolijskog platoa nalazi se jedan od najbajkovitijih gradića Turske - Mardin. Mesto smešteno kaskadno na beživotnoj, prašnjavoj strmoj litici ogromnog brda, sa vremešnom tvrđavom na vrhu i božanstvenom arhitekturom arapskih kuća od okerastog kamena još iz daljine oduzima dah. Na ovim prostorima - u delu severozapadne Mesopotamije, ljudi su prvi put zastali i odlučili da se ne sele, trajno se nastanili i zasadili prva žitna polja, ikada. Kasnije, nakon drevnih Asiraca ove prostore naselili su Rimljani, Arapi, a zatim Turci i Kurdi, što je dovelo do mešanja kultura i civilizacija, i rezultiralo nekim od najlepših kulturnih zaostavština u ovom delu planete.

Mardin je najlepši u proleće, kada sa terasa gradskih kuća pogled puca na beskrajne zelene zasade pšenice u smeru ka 40-ak kilometara južnijoj Siriji kojima se ne vidi kraj! Tokom leta, pšenica poraste, požuti i izgubi onaj divan kontrast između okerastih minareta i kupola na litici, i jarko zelene trave. Ipak, i bez toga, najlepše u Mardinu su večeri, ružičasti zalasci sunca stopljeni sa siluetama srednjovekovnih medresa... Ili kada u daljini, iz oblaka kiša pada kao u snopovima na zemlju, dok je sa jedne strane osvetljavaju zraci sunca...

Postoje dva Mardina - stari i novi, skoro potpuno odvojeni. Ukoliko ste u Mardinu turistički, vrlo je verovatno da novi nećete ni videti jer se savremeni, šareni i ne baš lepi soliteri nalik blokovskim naseljima nalaze sa druge strane centralnog brda, u udolini; osim ako idete ka autobuskoj stanici ili ako autobusom iz Mardina putujete dalje. Iz smera aerodroma ka starom delu grada, novi deo Mardina se skoro i ne vidi.

Šta probati...

U gornjem delu starog Mardina, duž skoro čitavog (južnog) obronka brda prolazi centralna (jednosmerna) Ulica Džumhurijet (Cumhuriyet Caddesi). "Ulica Republike" dužine oko 500 metara predstavlja dobar orijentir u slučaju da se "izgubite" u manjim ulicama. U njoj (i odmah kraj nje) nalazi se najveći broj radnji, kafea, restorančiča i pekara, u kojima možete izuzetno jeftino jesti. Cene u Mardinu nešto su niže od ostalih gradova u okruženju.

U izuzetno jednostavnim lokalima duž glavne ulice možete kupiti vruće somune tek izašle iz zemljanih peći u lokalima, grickalice - semenke i sušene plodove (u prodaji je na primer i mladi badem - sa zelenom ljuskom, kao i vrsta žira), Cevizli sucuk (dževizli sudžuk - stvrdnut, u dugačak fišek nalik kobasici oblikovan žele od jagode ili belog grožđa, punjen orasima), odličan i veoma izdašan ratluk od nara i pistaća sa punjenim sušenim delovima ovih voćki (koje vešti majstori seku velikim makazama)... Ili jesti izduženu tursku picu (pide) u nekoliko ukusa, lahmadžun (lahmacun - nalik pici, sa mlevenim mesom i začinima), doner kebab uz salatu i ajran (retki turski jogurt) - sve po ceni od oko 11 - 15 TL (oko 3 - 4 €) za lagani ručak/večeru, po osobi. Ako ste za nešto luksuzniju varijantu, potražite neki od malo otmenijih restorana, i večeru po nešto višoj ceni (na pr. Bagdadi Restaurant).

Zbog blizine arapskih zemalja - Sirije na 30-ak kilometara, ispijanje kafe je ovde u modi više nego na drugim mestima u Turskoj gde turski crni čaj dominira. U malim radnjama glavne mardinske ulice moguće je kupiti nekoliko vrsta kafe - arapske, sirijske, ali i kafu sa dodatkom mlevenih bobica biljke menengič (kahve menengiç - žbunasta mediteranska biljka, na srpskom: smrdljika, vrsta divljeg pistaća). Boja ove kafe podseća na belu kafu, a ukus nije naročito privlačan. Ipak, ukusi su različiti i sve treba probati.

Ljubitelji vina, u Mardinu će pronaći nekoliko lepo uređenih radnji sa u ovim krajevima najčuvenijim sirijskim vinom (na turskom se vino kaže: šarap - şarap).

Šta pazariti...

Osim sirijske kafe i vina, čitav kraj oko Mardina i nešto daljeg gradića Midjata (http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/05/turska-mardin-mor-gabriel-midyat.html), čuven je po predivnom i prilično jeftinom srebrnom nakitu od srme, tankih listića i dugih "štapića" srebra koje pletu, ponekad boje i od njih prave zanimljive čvorove ("Turkish Love Knot") oblikujući prstenje, priveske za ogrlice, narukvice i minđuše. Interesantno je da se ovde i zlato obrađuje na sličan način, iako kao i svuda na Istoku - njegova pompeznost i količina obrade često može delovati preterano napadno. U glavnoj ulici, osim u radnjama sa hranom - grickalicama, ratlukom i začinima, u malim radnjama sa nakitom možete provesti sate, ponekad posmatrajući kako vešti majstori prave čudesne oblike.

Osim nakita, Mardin je poznat po mnogim radnjama u kojima se po izuzetno pristojnim cenama može pazariti ručno pravljen sapun kojem su dodate arome nara, pistaća, kajsije i drugog voća, a pravi se i od kozjeg mleka, itd.

Gde odsesti...

Hoteli u starom delu grada mahom su smešteni u tradicionalnim kućama od okerastog kamena (slično onim na primer u ne tako dalekim Siriji i u Libanu). Zbog kamenih zidova koji su izuzetno debeli, wi-fi u sobama često ne funkcioniše najbolje te se nemojte iznenaditi ako stanare iz sobe do svoje vidite ispred ili na terasi, sa mobilnim telefonom kako pokušavaju (kao i vi) da uspostave vezu.

Ponekad se sa glavne mardinske ulice, do hotela dodatno mora strmim stepeništem, uzbrdo! Ipak, nagrada za pentranje i prenos kofera ovim putem brzo se zaboravi nakon prvog pogleda na čini se beskrajnu Mesopotamiju sa neke od terasa hotela koji sigurno dugo nećete zaboraviti!

"Zaštitni znak" Mardina su minareti dve stare džamije - Şehidiye Camii ve Medresesi i Ulu Camii, obe u seldžučkom stilu, i kupole jedne od dve velike srednjovekovne medrese - Zinciriye (Sultan İsa) Medresesi, sve iz XIV veka osim Ulu ("Velike") džamije koja je sazidana još u XI veku (dinastija arapskih Artukida). "Sitan vez" u reljefnoj dekoraciji arhitekture ovih zdanja podseća na predivni susedni persijski/iranski stil i ima malo veze sa kasnijim osmanlijskim (čiji je uzor u velikoj meri bila vizantijska arhitektura - zbog čega osmanlijske džamije neobično podsećaju na model vizantijskih crkvi, na primer na Hram Svetog Save u Beogradu).

Lokalci se ponose i starom zgradom u kojoj se danas nalazi zdanje Glavne pošte (PTT - da, i na tuskom je ista skraćenica!), Muzejem grada smeštenom u bivšoj kasarni (Sakıp Sabancı City Museum - Sakıp Sabancı Mardin Kent Müzesi), kao i Muzejem Mardina (Mardın Muzesi) smeštenom u prelepoj vili imućnih trgovaca iz XIX veka, a u kojem se može videti mala ali interesantna zbirka predmeta iz perioda bronzanog doba i asirske vladavine ovim područjem. Muzej se nalazi u neposrednoj blizini asirske/sirijske katoličke Crkve Device Marije (Süriyani Katolik Kilisesi).

Na ovom području, u IV veku nastala je jedna od prvih pravoslavnih crkvenih zajednica na svetu. U pitanju nije podela na pravoslavlje i katoličanstvo koje je uspostavljeno nama znanom podelom u Crkvi u XI veku, već prva podela još u samom osvitu hrišćanstva - sedam vekova ranije, na mestu gde je i nastalo. Kasnije, i jermenska i asirska/sirijska crkva doživele su dalje podele te u ovim zajednicama postoje i katoličke, ali i protestantske crkvene zajednice (jermenske katoličke: Meryem Ana Kilisesi i Mar Yusuf Kilisesi - Svetog Josifa). Ipak, na ovim prostorima asirska/sirijska pravoslavna crkva dominira.

U Mardinu i u okolini, naročito ka istoku i jugoistoku (u blizini gradića Midjata - Midyat: http://umetnostputovanja.blogspot.rs/2018/05/turska-mardin-mor-gabriel-midyat.html), u valovitim predelima, brdima naziva arapskog porekla - Tur Abdin, nekada je bilo čak 80 nezavisnih asirskih/sirijskih pravoslavnih manastira, ali ih je danas ostalo samo nekoliko. Dva najpoznatija vekovima su važila za sedišta patrijaršije, a jedan od njih nalazi se samo 7 km južno od Mardina.

U obilasku Mardina, obiđite jednu od nekoliko još uvek aktivnih asirskih/sirijskih crkvi - Crkvu četrdesetorice velikomučenika (Kapadokijskih) (tur. Kirklar Kilise - Forty Martyr Church) iz IV veka, koja se nalazi severozapdno od centra i glavne ulice, u Saǧlık Sokaku. Svake nedelje, u 9 ujutro ovde se obavlja služba (na aramejskom). Ukoliko dolazite drugim danima i crkva je zatvorena, ulaskom kroz kapiju u dvorištu potražite nekog od uposlenika koji će rado doneti veliki ključ i otključati crkvu samo za vas, da je pogledate. U vreme naše posete Mardinu, pred Uskrs, u dvorištu crkve pravili su veliki krst od maslinovih grana da bude zapaljen za vreme proslave predstojećeg praznika.

Najčuveniji manastir Mardina Deyrulzafaran Monastery “Manastir safrana“ (arapski: Deyr-el-Zaferan, na kurdskom: Dêra Zehferanê), nalazi se 7 kilometara južno od grada i do njega možete stići taksijem (oko 60 - 70 TL za: odlazak, čekanje i povratak taksija / radno vreme manastira: 8.30 - 11.30 i 13.30 - 15.30 h / ulaz 6 TL: obilazak podzemlja sa vodičem traje oko 45 min, ali je vođenje samo na turskom jeziku).

Naziv "manastir šafrana" ovaj manastir dobio je jer se prema jedoj verziji veruje da su u temelje zdanja graditelji u malter umešali cvetove šafrana. Prema drugoj verziji, naziv nosi zbog boje kamena koji je sličan boji prašnika šafrana, dela koji se koristi u ishrani. Još se naziva i Mor Hananyo Monastery (Dayro d-Mor Hananyo ili The Monastery of St. Ananias). Najvažniji je sirijski pravoslavni manastir na svetu (Syriac Orthodox monastery) sazidan 493. godine na mestu gde se prethodno nalazio hram posvećen asirskom bogu Meseca (Sin) ili bogu Sunca (Shamash), a koji su antički Rimljani po osvajanju severne Mesopotamije pretvorili u tvrđavu. Padom Rima, u V veku postaje manastir. Dva puta je bio uništavan, jednom od strane Persijanaca, a drugi put Mongola (Tamerlan).

Nakon perioda kada je pao u zaborav, manastir je 793. renovirao biskup Mardina i Kfartute - Mor Hananyo, po kojem nosi današnji naziv. Kasnije, manastir je potpuno napušten i ponovo obnovljen od strane mardinskog biskupa Jovana koji je pobegavši iz Antiohije (Antakije) nakon obimnog renoviranja u manastir preselio sedište Sirijske pravoslavne crkve 12. jula 1165. Sve do 1932. godine, manastir je to i ostao, kada je sedište preseljeno u Damask. Ipak, patrijarhov tron i mnoge druge relikvije ostale su u manastiru, kao i grobnice bivših patrijarha tokom proteklih vekova. Služba se obavlja na aramejskom jeziku kojim je pre 2000 godina govorio Hrist.

U bašti manastira videćete maslinjak, ali monasi ovde i gaje badem i nar. U prodavnici manastira može da se kupi sos od nara (u Turskoj i na Bliskom istoku koristi se najčešće za salate) i badem iz bašte, kolačići od šafrana kao i domaća (arapska - sirijska) kafa. Manastir je sastavljen iz tri crkvena dela, unutrašnjeg dvorišta, i okružen visokim zidinama nalik tvrđavi. U kompleksu može da se vidi i 300 godina stari drveni tron, nosiljka za patrijarha i podni mozaici.

Uz nešto dodatnog novca, odlazak taksijem možete povezati sa obilaskom prelepe medrese iz XV veka - Kasımiye Medresesi na jugozapadnom obodu grada, sa interesantnom kupolom i unutrašnjim dvorištem u kojem se nalazi sveti izvor (koji navodno podmlađuje). Iz česme, voda otiče u kvadratni bazen, koji se nalazi u centru unutrašnjeg dvorišta (na gornjem spratu su ćelije nekadašnjih učenika ove verske škole, koje su trenutno zatvorene za posetu).

Ispred medrese, na obronku brda kaskadno je zasađena velika bašta u nekoliko nivoa, gde u proleće možete uživati u šetnji između zasada nalik tepisima raznobojnih lala, ruža ili bokora ljubičastih đurđevaka.

Kaskadna bašta cveća kod Kasimije medrese

Svoju posetu Mardinu najbolje je da završite posetom Zindžirije medresi (Zinciriye - Sultan İsa - Medresesi). Staru medresu (visoku teološku školu) 1385. godine osnovao je İsa Bey (Melik Necmeddin Isa bin Muzaffer Davud bin El Melik Salih), posednji artukidski sultan (Artuqid) koji je vladao iz Mardina, i jedno je od najočuvanijih starih zdanja u Mardinu, u persijskom stilu. U kompleksu koji se nalazi na jednom od najviših delova mardinskog brda - odmah ispod tvrđave, odakle puca pogled na grad i žitna polja Mesopotamije, nalazi se njegov mauzolej i dva unutrašnja dvorišta - na dva nivoa, koje natkrivaju predivno obrađene kupole. Monumentalni ulaz u deo medrese sa mauzolejem dekorisan je reljefnom dekoracijom (persijski: "iwan"), koja se može videti širom Irana. U Zindžirije medresi jedno vreme bio je smešten muzej grada, dok za njega nije pronađena adekvatnija zgrada.

Najbolje je da medresu posetite pred kraj radnog vremena, i da se po ceni od oko 5 TL popnete unutrašnjim stepeništem na sam krov (iznad nivoa gde su nekada bile ćelije učenika), odakle se u suton pružaju panorame koje ostavljaju bez reči.

Iznad ove medrese prestaju mardinske kuće i na obronku sivo-okerastog brda vide se ostaci prastare Mardinske tvrđave (Mardin Castle) za koju se pretpostavlja da je sazidana još u vreme Rimljana. Negde u XV veku, zidine su proširene kako bi stanovnici grada unutar njih pronašli utočište u slučaju napada ili opsade osvajača (u jednom delu, još uvek su vidljive statue lavova na kapiji). Najviši deo Mardinske tvrđave danas je deo vojne kasarne i poseta njenoj unutrašnjosti nije moguća.

Kako stići...

Iz Beograda (Zagreba ili Sarajeva), do Istanbula svakodnevno leti turska državna aviokompanija Turkish Airlines. Od Istanbula, jednom dnevno Turkish Airlines ima letove do Mardina. Predstavništvo kompanije Turkish Airlines nalazi se u Beogradu, u Knez Mihailovoj 9 / I, (+381 11) 3036 195 / 209 7225 / 209 7226.

Geografski gledano, Mardin se nalazi oko 190 km (oko 3 sata vožnje autobusom) od većeg grada Šanliurfe (Urfe) i oko 150 km (2,5 sata vožnje autobusom) od Gaziantepa (Antepa). Sa autobuske stanice (na turskom: Otogar) u Mardinu, u zavisnosti od kompanije koja vozi (ima ih nekoliko, i skoro sve su u privatnom vlasništvu), autobuska karta u jednom smeru za na pr. Šanliurfu košta oko 25 TL (oko 5 evra / proleće 2018). Većina turskih autobusa je novije proizvodnje i prilično su čisti. Na sedištu ispred svakog putnika nalazi se ekran na kojem može da se prati određen broj TV programa (sa slušalicama za jednokratnu upotrebu), a u toku vožnje kondukter će putnike ponuditi sokom, kafom, čajem i upakovanim kolačićima (usluga ulazi u cenu karte).

Aerodrom u Mardinu je jedan od retkih u Turskoj koji nije međunarodni. To praktično znači da ukoliko putujete iz na primer Beograda za Mardin (sa presedanjem u Istanbulu), u Istanbulu morate podići prtljag iz Beograda, obaviti granične formalnosti i prtljag ponovo predati u susednoj aerodromskoj zgradi sa koje polaze letovi unutar Turske (gde ionako morate otići na let za Mardin). U februaru 2018. u Mardinu otvorena nova aerodromska zgrada, a na aerodrom iz Istanbula (u zavisnosti od sezone) dnevno sleti 1 - 5 aviona (sa oba istanbulska aerodroma).

Minibus (Mardin Airport dolmush), vozi sa aerodroma do grada po ceni od oko 4 TL (oko 1 evro). U slučaju da ga propustite, do grada možete taksijem po ceni od oko 25 TL (5 evra).