UMETNOST PUTOVANJA . . . . . . . . . . . . . . . . . The ART of TRAVEL: TURSKA / Od Bodruma do Kušadasija - Milas, Jezero Bafa, Prijen, Milet, Didima

*Tekst i fotografije na blogu deo su publikovane knjige o Turskoj (ISBN 978-86-7722-422-6), zaštićeni Zakonom o autorskim i srodnim pravima: Službeni glasnik RS, br. 104/2009 i 99/2011.

*The text and photographs on the blog are parts of the published book on Turkey (ISBN 978-86-7722-422-6), protected by copyright and related rights: Official Gazette of the Republic of Serbia, Nos. 104/2009 and 99/2011.

Milas

Gradić Milas centar je oblasti kojoj između ostalih pripada i bodrumsko poluostrvo i turistički grad Bodrum. Nalazi se u korenu poluostrva, u neposrednoj blizini jednog od čarter letovima najprometnijih aerodroma Turske: Aerodrom Milas - Bodrum (Milas - Bodrum Havalimanı).

U samom mestu nekada antičke Milase (Mylasa) možete videti Čoluhan (Çöllühanı) - jedan od poslednjih karavansaraja Turske (nedavno obnovljen), ostatke antičkog Zevsovog hrama (oko 200 m istočno od karavansaraja), kao i Salı Pazarı – milasku pijacu (uvek utorkom), kada čitav centar grada postane jedna velika pešačka i trgovačka zona.

Ipak, najvažniji istorijski spomenik Milasa nalazi se nešto dalje od samog centra, duž ulice Kadıağa Caddesi, sa desne strane. Građevina koju Turci nazivaju Mezar Anıtı ili Gumuškesen (Gümüşkesen), predstavlja jedan od najinteresantnijih primera antičkih grobnica iz ranog rimskog perioda. Arheolozi pretpostavljaju se da je ova grobnica u stvari najsličnija nekadašnjem velikom mauzoleju kralja Mauzola u današnjem Bodrumu (jedno od Sedam svetskih čuda antike, u Halikarnasu), i prilično očuvana. Ljubitelji antike ne bi trebalo da je zaobiđu (ulaz je slobodan).

U okolini...

Petnaestak kilometara zapadno od Milasa, oko 200 m od magistrale sa desne strane nalaze se ostaci velikog, antičkog Zevsovog hrama iz II veka naše ere, dela jednog od najpoznatijih antičkih gradova u ovom kraju po imenu EUROMOS. Možete ga videti ukoliko skrenete na utabani, zemljani put i nastavite neko vreme kroz maslinjak. Ako čuvara ima u kućici, naplatiće vam ulaznicu. Ipak, pošto lokalitet nije toliko posećen, i oni se izgleda tokom dana negde “izgube”. Na lokalitetu još možete videti ostatke kružne kule iz IV veka pre naše ere, teatar kao i nekoliko antičkih grobnica.

INFO: 15 km zapadno od Milasa, tj. 85 km istočno od Kušadasija

Jezero Bafa

Bafa Gölü (Çamiçi)

Do pre nekoliko hiljada godina, Jezero Bafa (ili Čamiči) bilo je deo morskog zaliva. Međutim, slojevi mulja okolnih reka, naročito čuvene antičke reke Meander (na turskom: Büyük Menderes) vremenom su napravili prepreku, te je ovo jezero - u svom najjužnijem delu vazdušnom linijom udaljeno samo 7 km od mora, nedge pred kraj antičkog perioda odsečeno. Jezerska voda međutim, i dalje ima određen stepen saliniteta.

Ako putujete ovim delom Turske, jezero dužine skoro 16 kilometara ne možete zaobići. Glavna magistrala prolazi njegovom južnom obalom, kroz brežuljke prepune maslinjaka, dok sa suprotne strane u daljini možete videti planine i krajolik koji donekle podseća na Boku Kotorsku (prosečna širina jezera iznosi oko 5 km).

Ako odlučite da obiđete drugu stranu jezera, neposredno nakon arheološkog nalazišta Euromos, kod sela Bafa skrenite ka jezeru i selu Kapikiri (Kapıkırı). Dok budete prolazili sporednim putem ka oko 10 kilometara udaljenom selu koje se nalazi sa druge strane jezera, primetićete čudesne oble stene neobično nalik onim nama mnogo poznatijim, na grčkim Meteorima.

Na drugoj strani jezera, pored sela Kapikiri nalaze se ostaci antičke Herakleje (Heracleia Latmos), za čiju se posetu naplaćuje simbolična ulaznica od oko 2 evra. Osim povremenih turista, sa severne strane jezera u pastoralnom krajoliku vlada potpuni mir i tišina. Poneka usamljena kuća lokalnih seljana (koji se uglavnom bave poljoprivredom i ribolovom) sa velikim dvorištima tik uz jezero, pretvorena je u pansion ili kamp. Na spoljnim platoima, neke od kuća imaju uređene terase pokrivene trskom, na kojima po ceni od oko 0,5 evra, uz pogled na jezero možete popiti čaj ili kafu.

U pozadini, u stenama i na obroncima planine Bešparmak (Beşparmak Dağları), u vizantijskom periodu sazidano je nekoliko manastira. Ruine jednog od njih možete videti i na ostrvcetu u jezeru, preko puta sela. Oblast oko jezera Bafa, proglašena je parkom prirode (Bafa Gölü Tabiat Parkı).

Didima

Didim (Dydima)

Na putu između Bodruma i Kušadasija, u plodnoj ravnici sliva reke Meander na dvadesetak kilometara udaljenosti jedni od drugih nalaze se tri važna arheološka nalazišta iz perioda antike: Prijen, Milet i Didima.

Lokalitet u Didimi sastoji se samo iz jednog hrama - bogu Apolonu (Apollon Tapınağı), jednog od najvećih hramova antike podignutog u IV veku pre naše ere - dužine 120 i visine 25 metara (stubovi su otprilike visine zgrade od tri sprata).

Iako hram ni u antičkom periodu nikada nije do kraja završen, sastojao se iz šume masivnih stubova – ukupno 72, od planiranih 122. Osnove ogromnih, mermernih stubova u jonskom stilu bogato su dekorisane reljefima (neki od reljefnih detalja nalaze se u Arheološkom muzeju u Istanbulu). S obzirom da je Apolonov hram u Didimi važio za treći najveći antički hram na svetu (posle Artemidinog hrama u Efesu i hrama na grčkom ostrvu Samosu), neki naučnici veruju da možda samo zbog toga što nikada nije završen, u starom veku nije svrstan u Sedam svetskih čuda antike.

Reč “didima” znači “blizanci”, te se zbog toga na frizovima hrama mogu videti ostaci floralnih reljefa sa prikazima blizanaca Apolona i Artemide, dece boginje Leto i Zevsa. Osim njih, veoma su upečatljive očuvane glave mitskih Meduza – čuvara hrama, koje možete videti na ulazu u lokalitet. Na nekima od kapitela stubova nalaze se likovi ženskih figura koje kao da izrastaju iz listova biljaka.

U središnjem delu Apolonovog hrama nalazi se veliko unutrašnje dvorište. Visina današnjih zidova unutrašnjeg dvorišta (koje se nalazi unutar hrama), tri puta je niža od onih originalnih. U V i VI veku naše ere, za vreme Vizantijskog carstva unutar dvorišta hrama podignuta je crkva čiji su ostaci preseljeni na drugo mesto kada su u XX veku počela iskopavanja na lokalitetu.

Na mestu gde se u dvorištu nalazio izvor vode, u VI veku pre naše ere osnovano je proročište (sada se na ovom mestu nalazi bunar novijeg datuma). Carevi Oktavijan Avgust, Trajan, ali i Aleksandar Veliki bili su među posetiocima proročišta. Metod proricanja bio je identičan onom u mnogo poznatijem Apolonovom svetilištu u Delfima (Grčka).

U Didimu su pristizale verske procesije duž 24 km dugog Svetog puta od Mileta do Didime. Jednom godišnje u proleće, u Didimi su u čast boga Apolona održavana festivalska takmičenja u atletici i umetnosti – Didimeja (Dydimeia). Početkom II veka pre naše ere, festival je postao poznat i opšte prihvaćen širom antičkog sveta. Pantomimičari, glumci i govornici, svirači na kitari i fruli, ali i atletičari, rvači i štafetni trkači, međusobno su se takmičili za vreme ovih festivala.

Južno od hrama nalazi se delimično očuvan stadion, u kojem su održavana ovakva takmičenja. Na stepeništu stadiona pronađeni su natpisi sa imenima posetilaca, koji su na ovaj način “rezervisali” svoja stalna mesta kako bi prisustvovali događajima. U okruženju hrama možete videti nadgrobne spomenike iz perioda antike.

INFO: Nalazi se između jezera Bafa i grada Ajdina (Aydin), tj. Kušadasija. Ako stižete iz pravca Milasa / Bodruma, odmah posle jezera Bafa sa leve strane videćete skretanje za Didimu, do koje ima još oko 20-ak kilometara / Radno vreme: 9 - 20 h / Ulaznice: oko 2 evra

Milet

Jedina građevina iz antičkog perioda koja je u nekada značajnom gradu Miletu (Miletus) ostala izuzetno očuvana, jeste veliki amfiteatar. Najočuvaniji delovi amfiteatra su unutrašnji prolazi ka “tribinama” za gledaoce, koji su su sagrađeni u grčkom periodu i rekonstruisani u rimskom.

U okruženju oko amfiteatra nalaze se ostaci još nekoliko građevina iz antičkog, ali i kasnijeg, vizantijskog i osmanlijskog perioda: Terme Faustine, Džamija Ilijas bega, Agora, Buleterion (senat), Fontana - nimfeon, rimske terme, Stoa, Lavlja i Velika luka. Na žalost, veliku Kapiju miletske tržnice (na turskom: Millet Market Kapısı) iz II veka naše ere, visoku 17, a široku 29 metara, nećete biti u mogućnosti da vidite, jer je svojevremeno kamen po kamen, premeštena u Pergamonski muzej, u Berlinu.

Dok budete obilazili lokalitet, verovatno će vas zbuniti mnogobrojni natpisi koji pišu o tome da je Milet bio luka i da je i sam amfiteatar nekada bio na obali mora. Iako to danas nije slučaj, do pre dve i po hiljade godina more koje danas možete videti u daljini (na kraju plodne ravnice) nekada je bilo na obalama grada. Za ovaj obrt “kriva” je reka Meander koja je tokom godina nanosila mulj i doprinela da se danas more nalazi na udaljenosti od oko 8 kilometara.

Većini ljudi antički Milet najpoznatiji je po čuvenom starogrčkom matematičaru - Talesu iz Mileta, koji je živeo tokom VII i VI veka pre naše ere. Tales je osmislio teoremu u geometriji, koju smo svi učili još u osnovnoj školi i koja je po njemu i prozvana “Talesova teorema”. Takođe, Milet je i mesto rođenja čuvenog arhitekte Isidora iz Mileta (graditelja Aja Sofije u Istanbulu) i Hipodama - čuvenog gradskog arhitekte i oca urbanog planiranja.

INFO: 20-ak km severno od Didime i 24 km južno od lokaliteta Prijena. Iz smera Milasa / Bodruma, par kilometara nakon jezera postoji skretanje levo ka Milasu (isto skretanje važi i ako dolazite iz smera Kušadasija, ili Izmira) / Radno vreme: 9.30 - 20.30 h (zimi nešto kraće) / Ulaznice: oko 2 evra

Prijen
Priene

Na severnoj uzvišici brda Mikale sa koje se vidi čitava plodna i močvarna ravnica nekadašnjeg morskog zaliva, po kojoj danas vijuga reka Meander (na turskom: Büyük Menderes), nalazi se jedno od tri najpoznatija arheološka nalazišta iz perioda antike u ovom kraju, nekadašnja članica Jonske lige - antički Prijen.

Iako prvi podaci o gradu datiraju iz mnogo starijeg perioda, današnji Prijen sagradio je čuveni karijski kralj Mauzol u IV veku pre naše ere i za njega imao velike planove. Ispostavilo se da je njegov grad od mermera i ujedno luka na uzvišici iznad mora potrajala jedva dva veka, jer je reka Meander već u II veku počela da muljem zatrpava deo mora kod Prijena. Iz ovog razloga, u odnosu na Didimu i Milet, Prijen nikada nije uspeo da postane važan grad.

Ipak, u nekadašnjem Prijenu možete videti prilično očuvan teatar koji je mogao da primi oko 6500 gledalaca, u čijim se prvim redovima još uvek nalaze mermerne lože nalik foteljama. Tu su i ostaci gradskih zidina debljine 2 metra, nekada dugih 2,5 kilometra, sa 16 kula osmatračnica i 3 glavne kapije. Od ostalih zdanja videćete: buleterion, gornji i donji gimnazijum, rimske terme, hramove boginje Demetre i vrhovnog Zevsa, agoru i pet uspravnih stubova nekadašnjeg hrama boginje Atine. Na jednom delu lokaliteta otkriveni su čak i ostaci stare jevrejske sinagoge, za koju se smatra da datira još iz I veka naše ere.

INFO: Nalazi se na uzvišici iznad sela Gulubahče (Güllübahçe), 24 km severno od Mileta. Iz smera Kušadasija, par kilometara posle mesta Söke postoji skretanje desno ka lokalitetu Prijen (Priene). Od skretanja do lokaliteta ima još oko 10 km (Prijen - Kušadasi: 40 km) / Radno vreme: 9 - 19 h (zimi nešto kraće) / ulaznice: oko 2 evra